Эртэ урдаа сагһаа хойшо дэлхэйн бусад арадуудта адли, буряад арадаймнай үндэһэн хэлэн, гурим-журам, ёһо заншалнууд, сэсэ мэргэн аман зохёолнууд, баян түүхэ домогууд, өөрын онсо соёл бии болоһон. Тэрэ үедэ нүүдэл байдалтай байһан манай үбгэ эсэгэнэр жэлэй дүрбэн сагта табан хушуун малдаа шэмэтэй ургасатай бэлшээри бэдэрэн, урагша-хойшоо зөөжэ, аадар бороондо, саһа шуургандашье дайруулан байбашье, зүрхэ сэдхэлэйнь баялиг болохо эдэ зүйлнүүдээ алдангүй, нангинаар шүтэжэ, уг удамаа үргэлжэлүүлжэ, аша зээнэртээ дамжуулдаг заншалтай байһан юм.

Арадаймнай һайхан ёһо заншалнууд, гүнзэгы удхатай аман зохёолнай хүн бүхэнэй зүрхэ сэдьхэл хүдэлгэхэ аргатай гэжэ мэдэрһэн элинсэг аба, эжынэрнай заншалта гуримай ёһоор залуу үетэндэ һайн һайханиие хүсэжэ, һургаал заабари хэлэдэг байһан. Үндэр наһатай үбгэд, хүгшэд үхибүүдтэ дүй дүршэлөө дамжуулан үгэдэг, үльгэр түүхэ хөөрэдэг, сэсэн болон оньһон үгэнүүдые хэлэжэ, удхыень тайлбарилан ойлгуулжа үгэдэг, таабари андалдан таалсадаг, үреэлэй һайхан үгэнүүдые хэлэжэ, хүнэй зэргэ зон боложо дүрбэн тэгшэ ябахыень хүсэдэг байгаа.

Буряадаймнай аман зохёол гээшэ хадаа хүн зоной сэдьхэлдэ батаар хадуугдажа абтаһан ёһо заншалнуудынь, ажалай дүй дүршэл, шадабарииень харуулһан «фольклор» гэжэ нэрлэгдэһэн жанр болоно. «Фольклор» гэһэн үгэ англи хэлэнһээ нэбтэрэн ороһон, «арадай сэсэн үгэ» гэһэн удхатай юм. Энэ үгүүлэлые гэршэлһэн юумэдэл буряадаймнай уран зохёолшо Хоца Намсараев «Арадай хэлэһэн үгэнүүд соо алтанай дуһал байдаг юм» гэжэ бэшэһэн байна.

Хэдэн олон жэлнүүдэй һубарилдан ошоошье һаань, арададуудай аман зохёолнууд хэдынэйшье сагта олон тоото эрдэмтэдэй, түүхэ домогуудые шэнжэлэгшэдэй һонирхол татажал байдаг. ХVΙΙ зуун жэлһээ эхилжэ баруун гүрэнүүдэй эрдэмтэд манай буряад арадай аман зохёолнуудтай танилсажа эхилһэн түүхэтэй. Манай Ага нютагаймнай түүхэ шэнжэлэгшэд Тугэлдэр Тобоев, Убаши-Цыбик Онгодов, Гомбожаб Цыбиков, Цыбен Жамсарано, Базар Барадин, Чойжилхамо Базарон, Лодон Линховоин, Буда Рабданов болон бусад эрдэмтэд нютаг зонойнгоо аман зохёолынь хэдэн талаһаань үзэһэн юм. Тэдэнэй бэшэһэн бэшэлгэнүүд элдэб согсолборинуудта, номууд болон журналнуудта толигдожо, олоной анхаралда дурадхагдаһан, харин гар бэшэлгэнүүдынь архивуудта болон музейнүүдтэ хадагалагданхай байдаг.

Үнгэрэгшэ зуун жэлэй жараад-далаад онуудта манай Ага нютагһаа урган гараһан эрдэмтэн Цырен-Анчик Дугарнимаев бүлэг шэнжэлэгшэдтэй суг хамта нютаг нугаараа ябаха зуураа, сэсэ мэргэн үндэр наһатай ахай, абгайнартай уулзажа, хөөрэлдэжэ, олон түүхэ домогуудые, оньһон үгэнүүдые, таабаринуудые, арадай дуунудые бэшэжэ, Улаан-Үдэеэ ошоһон юм. Хожомынь суглуулбаринуудаа «Буряад үнэн» һониндо толилуулһан байгаа, зариманиинь ном болгожо гаргагдаһан байна.

Иимэ шэнжэлэлгын ажалнууд мүнөөшье болотор ябуулагдаһаар зандаа. Үндэһэн буряад соёл хүгжөөхэ үүргэтэй Үбэр Байгалай хизаараар буряад соёл хүгжөөлгын түб шэнжэлэлгын ажал ябуулжа, суглуулһан материалнуудаа согсолжо, хэжэ байһан ажалдаа хэрэгсээдэг, сценаринуудтаа оруулдаг юм. Жэшээ болгон хэлэбэл, түбэй мэргэжэлтэд нютагай адуушадтай, эмээл, хазаар гэхэ мэтэ мориндо хабаатай хэрэгсэлнүүдые бутээдэг уран дархашуултай уулзажа, олон юумэ бэшэжэ абаһан байна. Суглуулһан материалнуудынь мүлигдэжэ, ябан ошон тойрог дотор үнгэргэгдэһэн «Морин Эрдэни» гэжэ фестиваль боложо элирээ, удаань гүрэн дотор соносхогдоһон «Россия: этнический комфорт» гэһэн мүрысөөндэ табигдажа, түрүүшын һуури эзэлһэн байна.

Манай Ага нютагаймнай һуурин, тосхон бүхэндэ аман үгын бүлгэмүүд байгуулагданхай, хамта дээрээ 33 бүлгэмүүд бии юм. Агын аймагта – 14, Дулдаргын аймагта – 10, Могойтын аймагта – 9 бүлгэм хүдэлнэ. Тэдэнэй арбаниинь «арадай» гэжэ нэрэ зэргэтэй. Тодорхойлон хэлэбэл, Агын аймагай «Түмэн жаргалан», «Этигэл», «Магтаал», «Гуламта»; Могойтын аймагай «Ажалчин», «Нютагай магтаал», «Улаалзай», "Булагта"; Дулдаргын аймагай «Тоонто нютаг», "Бальзяночка" бүлгэмүүд болоно.

Могойтын аймагай Сагаан-Шулуутай нютагай «Сахюур» бүлгэм Цымжит Лхамаева 1967 ондо байгуулһан юм. Тэрэ буряад арадайнгаа уран һайханда, аман зохёолдо, түүхэ домогуудта ехэ дуратай байһан, энээн тухай олон материалнуудые суглуулһан, тэдээнээ хэрэгсээжэ, аман зохёолой зүжэгүүдые зохёожо табидаг байһан юм. Үндэһэн буряад соёл хүгжөөхэ үүргэтэй Үбэр Байгалай хизаарай түбэй зуршалгаар 2004 оной октяриин 23-да «Сахюур» бүлгэм Ородой Холбоото Уласай соёлой яаманай 1291-дэхи захиралтаар «Арадай урлалай габьяата бүлгэм » гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн.

Ага нютагаймнай уран һайханай бүлгэмүүд «Зунай нааданда», «Бабжын нааданда», «Даага дэллээндэ», «Алханын ехэ барилдаанда», «Ага найман эсэгын обоо тахилгада», «Алтарганада» эдэбхитэй хабаададаг заншалтай болонхой. Харин эдэ наадануудай харагшадта һайшаагдахын, залуу үетэндэ һайхан заабаринуудые дамжуулхын тула, аман зохёолой бүлгэмүүдэй хүтэлбэрилэгшэд ехэ хүсэ, оролдолго гаргажа, арадай сэсэн, хошоо, жороо үгэнүүдые, таабаринуудые, түүхэ домогуудта хабаатай суглуулбаринуудые согсолжо, сценари найруулан зохёожо зүжэгөө табидаг юм.

Хэдэн удаа ехэ-ехэ харалга-мүрысөөнүүдтэ илажа гараһан тойрогоймнай аман зохёолой бүлгэмүүдые олондо мэдээжэ болоһон мэргэжэлтэд ударидан ябадаг юм. Эдэ хэд гээшэб гэжэ тоолобол, Ц.Ш.Ванданова, С.Ц.Жамбалова, Ц.Ш.Цырендашиева, Д.Ц.Лодонова, А.Ц.Балданова, Д.Б.Рабданова, Ц.М.Жигмитова, Б.З.Загдаева, Х.С.Чимитова, Б.М.Чимитова болон бусад болоно. Агын аймагай «Этигэл» бүлгэмэй хүгжэмтэ композицинуудые, дуу хүгжэмэй программануудые зохёон табиһан Б.Ц.Гомбожапова болон С.Д.Нордопова гэгшэдые нэрлэмээр. Ушар юуб гэхэдэ, тэдэнэй ударидалга доро табигдаһан концертнуудыень хараһан, хүгжэм, дуунуудыень  шагнаһан зоной ухаан бодолдо хэзээдэшье мартахаар бэшэ гүн сэдьхэл заатагүй түрөө ёһотой гэжэ һанагдана.

Буряад арадаймнай аман зохёол ехэ баян, тэрэнэй тоодо шүлэглэмэл түүхэ, домогууд, үльгэрнүүд, дуунууд, зүжэглэн харуулагдадаг нааданууд, ёохор хатар, нэрьелгэ, үгэ андалдалга, шагай наадан, һээр шаалган гэхэ мэтэ болоно. Буряадай уласхоородын «Алтаргана» нааданай хэмжээндэ аман зохёолой бүлгэмүүдэй «Буряад хүнэй нэгэ үдэр» мүрысөөн орожо, олоной һонирхол татадаг юм. Тиин буряад хэлэеэ һайн мэдэхэ, түүрээн дамжуулха шадабаритай бэрхэ-бэрхэ хүбүүд, басагад, энэ мүрысөөндэ орожо, хаба шадалаа туршалсадаг юм.

Түрэл хэлэмнай, эртэ урдын аман зохёолнууднай, хүн зондо һайниие хүсэһэн үреэлнүүднай манай уран һайханай, ургажа ябаһан залуу үетэниие хүмүүжүүлхэ талымнай бата бэхи үндэһэн һуури болоно. Энээхэн баялигаа һайнаар сахижа, саашань үргэлжэлүүлхэ гээшэ манай нангин уялга болоно. 

Үнгэрэгшэ зуун жэлэй жараад, далаад, наяадшье онуудта хэды ехэ ойлгууламжын ажал ябуулагдадаг байгаа: нааданай үедэ элдэб композицинууд харуулагдадаг, агитбригаданууд шухала асуудалнуудые бодхоожо, хүдөөгэй ажалшадта ажалайнь газарта ошожо зүжэглэн харуулдаг, һонинуудые хөөрэдэг, ханын газетэ, листовкануудые бэлдэжэ дурадхадаг байгаа. Тиимэһээ арад зомнай олон юумэ мэдэдэг, хэрэгтэй юумэ хадуужа абадаг байһан.

Энээнһээ уламжалан хэлэхэдэ, бидэ бүгэдэ амин шухала асуудалнуудаа ноёд, багшанар дээрэ хаянгүй, үгэеэ нэгэдээд, эрдэм мэдэсэеэ, хүсэ шадалаа хамтаруулан, мүр мүртөө нэнгэлсээд шармайгаа һаа, хада уулашье дабаха, уһа далайешье гаталха аргатайбди. 

Дулма Мункуева.