Үбэр Байгалай хизаараар буряад соёл хүгжөөлгын түбэй ажалтан хэр угһаа дамжан ерэһэн арадайнгаа наадануудые үлөөхэ, ургажаа ябаа залуу үетэндэ дамжуулха зорилготойгоор шэнжэлэлгын ажал ябуулдаг. Эгээл мүнөө, Сагаалганай урда тээ, тэбэгүүдые зохёон бүтээжэ, һайндэрлэлгын үедэ хизаарайнгаа холо ойрын нютагуудаар ябажа, “Тэбэг сохилгоор”, мүн бэшэшье буряад арадай наадануудаар мүрысөө үнгэргэхэ түсэбтэй.

Тэбэг сохихо

Тэбэг зохёохын тула туулга монсогорхоноор шудхаха, дундаханань хоёр нүхэ гаргаха. Тэрэнээ хониной гү, али ямаанай арhаар зохеожо орёохо.

Бэлэн болоhон тэбэгээ хүлөөрөө сохижо, дээшэнь агаарта хаядаг (игра в зоску). Газарта унагаангүй, хэн оло дахин хүлөөрөө сохиноб, тэрэ хүн иладаг. 

Шоно тарбаган хоёр

Бүлэг үхибүүдэй нэгэниинь шоно, бэшэниинь тарбаганууд болодог. Тэдээн сооhоо нэгэниинь эхэнь боложо, бэшэниинь гүлгэд болоод, эхынгээ хойноhоо hубарилдан, хормой хормойhоо барисалданхай, шонодо баригдахагүй гэжэ оролдодог. Урдань ябаhан эхэнь үхибүүдээ хамгаалжа, хамаг шадалаараа болодог. Шонын hабарта дайрагдаhан хүн баригдаhан боложо, нааданhаа гарадаг.

Бээлэй тууха

Наадагшад дүхэриглэн hуугаад, бээлэй араараа бэе бэедээ дамжуулдаг юм. Тиигээд хэнэй гарта бээлэй ороноб, тэрэ хүн иигэжэ байгаад дууладаг: "бээлэй, бээлэй туу”. Дүхэриг соо байhан хүн иигэжэ дуудахадаа, дуудагша тээшэ дүтэлжэ, бээлэй саашань дамжуулагдадаг. Бээлэйтэй хүн олдоо hаа өөрөө бэдэрхэ болодог.   

Ботогон буурашаалга

Үхибүүдэй нэгэниинь, „бүхэн" гэжэ нэрэтэй болохо, нүгөөдэнь „ботогон" болохо, бэшэниинь — „тэмээнүүд" гээшэ. Үхибүүд һубарилдан зогсоод, бэе бэеынгээ бүһэһөө барилсаад гү, hуугаад гү байха. Эдэниие түрүүлэн „энгин" байха, хамагай һүүлдэ — „ботогон". 

Нааданай зорилго: “бүхэниинь” “ботогоёо” бариха ёһотой. Тиихэдэ „тэмээнүүд” „ботогые" хамгаалжа, тэрэнээ „бүхэнэй” гарта оруулхагүй гэжэ хам оролдохо. „Бүхэн” бологшо хүбүүн „ботогые” барихын тула бүхы арга, мэхэ гохоёо, шуран солбоноо харуулхаяа оролдохо.

 “Тэмээнүүд” гар гарһаа барилсанхай, ,,ботогоёо” „бүхэндэ" барюулхагүй гэжэ бүхыгөөрөө оролдохо болоно. Хэрбээ гар гараа нэгэ тээ алдажархёо һаань, „бүхэн” бэлэхэнээр ,,ботогоёо" бариха болоно.

Энэ нааданда хэдышье үхибүүдэй наадахада болоно. Зүгөөр „тэмээдэй" олон лэ һаа, „ботого" барихань бэрхэтэй байха.

Һохор hамган

Үхибүүд жээрэб абажа, һохор һамган болохо хүнэйнгээ нюдэ хэдэн дабхар пулаадаар боожо, юумэ харахагүй болгоод, дундаа хэдэн дахин эрьюулжэ, зүгынь алдахуулаад, өөһэдөө заха углуугаар таран шэмээгүй зогсохо. Һохор һамган тэмтэрэн бэдэржэ, нэгыень бариха гэжэ оролдохо. Хоргодогшод аргаахан тэрьелхэ, баригдахагүй гэжэ оролдохо. Һохор һамган бэдэрэгшэдээ һаршаганахаарнь, амилхаарнь тухайлжа бариха. Баригдагша һохор һамган болохо.

Шүүр шэдэлгэ

Үбэл саһатай сагта һарын сагаанда наададаг. Нэгэ тойрожо гүйлдэхөөр талатай гэр олохо. Тэрэниие тойроод – саһаар хушагданхай сэбэр тала. Хахад метр утатай, сарбуугай шэнээн бүдүүн уляаһа гү, али бургааһа оложо, тэрэнэйнгээ холтоһо хуулажа сагаалха. Тиигээд гэрэй ара талада бүхы наадагшад хана тээшэ хараад зогсохо. Нэгэ хүбүүн гэрэй орой дээгүүр үнөөхи шүүр – сагаалһан модоёо шэдэжэрхихэ. Шэдэһэн модонойнгоо бууха үеэр шэдэгшэ хүбүүн гүйхэ, тэрээнтэй хамта бүхы хүбүүд хаха бутаран, гэрэй хоёр тээгүүр гүйлдэн ошожо, унаһан шүүр модо бэдэрхэ. 

Сагаалһан модые сагаан саһан дээрэ олохонь бэрхэтэй. Олоошье һаа, мэхэтэй байха хэрэгтэй. Юуб гэхэдэ, тэрэ модоёо баряад, гэр тээшээ хэндэшье хүсэгдэнгүй гүйжэ ошоод, булангынь тоншохо ёһотой. Зуурандаа хүсэгдөө һаа, модоёо буляалгажа, шүүгдэһэн хүн болохо.

Шүбгэшөөлгэ

Арбаад хүүгэд нааданай урда тээ өөhэдынгөө дундаhаа «эхэнэрые» ба тэрэнэй басагые шэлэдэг. Бэшэниинь бэе бэеынгээ бүhэhөө баряад, хойно хойноhоо үбдэг дээрээ hэхэрэн hуудаг. Тэдэнэй нэгэндэ «эхэнэр» дүтэлөөд: «Тэмээнэй хамар соохи модоной шэртэhэ гаргахамни, намда хайша шүбгэ хоёр хэрэгтэй болоо», - гэжэ хэлэдэг. Наадагшад «эхэнэрhээ» үбhэнэй хэдэн hогообори (хайша), модоной мүшэр (шүбгэ) нюуха ёһотой. «Эхэнэрэй» асууhан хүн «намда үгы, хойгуур hyyhaн зонhоо һура”, - гэжэ харюусадаг. Иимэ харюу дуулаhан «эхэнэр» тэрэ хүниие түлхижэ, гараарнь газар тулуулха гэжэ оролдодог. Тиигээд саашалжа бусадhаа асуудаг. Бэе бэеhээ барилсahан наадагшадай дунда басагаяа обёорhон «эхэнэр» тэрэнээ сүлөөлхэ гэжэ забдадаг. Булта хүл дээрээ бодожо, басаганай урда зогсоhон хүн гарнуудаа хажуу тээшэнь арбайлгаад, тэрэниие «эхэнэртэ» үгэхэгүй гэжэ оролдодог. 

Нашан ба нyгahaд

Арбаад-хорёод хүүгэд наададаг. Хоёр-гурбан хүн нугаһад, нэгэ хүн нашан болодог (ястреб и утки). Хоёр-гурбан метр тухай хэмжүүртэй дүхэригhөө арбаад алхамай зайда наадагшад зогсожо, хулhа ожорhон болодог. Тэдэнhээ арбаад алхам хажуу тээ нугаһад байдаг. Мүн тэды газарай зайда нашан зогсодог. Нааданай эхилхэлээр, нашан нугahадые барихаяа забдадаг. Тэрээнhээ тэрьедэhэн нугаhад хулhа ожорhон соо гү, али нуур соо бэеэ нюудаг. Хэрбээ хоргодожо урдингүй нашанда баригдабал, тэрэ нугаһан нааданhаа гарадаг. Иигэжэ нашанай бүхы нугаhадые баритар наадан үргэлжэлдэг. 

Малгай нюулга

Наадагшад хоорондоо нэгэ метр тухай зайтайгаар дүхэриглэн hуудаг. Нэгэ хүн малгай баряад, тэрэ дүхэригые тойрожо ябатараа, hэмээхэн нэгэ хүнэй арада малгайгаа табижархёод, саашаа тойрон ошодог.

Бултыень тойроод, малгайгаа нюуhан хүндөө хүрэтэрнь, тэрэнь мэдэнгүй hуужа байгаа һаань, малгайгаа абажа, тэрэ хүниие бүhөөр шабхададаг. Хэрбээ арадамни малгай нюугдаба гэжэ мэдээ haa, тэрэ хүн hyгa харайн бодожо, нюугша хүниие хүсэжэ,өөрынгөө hуури эзэлхэ гэжэ  оролдодог. Нюугша хүнэй хүсэгдэнгүй гүйжэ ерээд, тэрэ хүнэйнгөө hуурида hуужа үрдеэ һаань, эрьюулэгшэ хүн малгайгаа нюудаг. Һууридань хүрэхэhөө урда хүсэгдэшөө haa, бүhөөр шабхадуулаад, малгайгаа дахин нюудаг. 

Алта нюулга

Үхибүүд олоороо зэргэлээд һууха зэргэтэй. Тэдэнэй нэгэниинь шара үнгэтэй бэһэлиг гү, али хашарһа мүнгэ дээшэнь үргэжэ, бултанда харуулна: 
 - Би энэ алта нюухамни. Бултадаа альгаа тодоод һуугты. 

«Алта» бариһан хүн зубшан ябажа, үхибүүн бүхэнэй альга руу тэрэнээ хээшэ болоно. Хэнэй гарта «алтан» орооб? Мэдэгдэнэгүй. «Алта» нюуһан хүмнай урда гараад, иигэжэ захирна: 

Алтан,наашаа! 

Бэшэ зон «алтатай» хүниие табихагүй гэжэ хажуудахинуудаа бариха гэжэ оролдоно. «Алтатай» хүн һууриһаа бодожо, нюугшын хажууда ошоно.

«Алта» нюугша иигэжэ асууна: 

- Та дуу дуулаха гүт? Али уран шүлэг сээжээр уншаха гүт? Үгышье һаа хатар маанадта харуулха гүт?

Эдэ гурбанай али нэгые гүйсэдхэжэ дүүргэһэн хүн «алтаяа» нюужа эхилнэ. Дуулажа, хатар харуулжа, шүлэг хэлэжэ шадахагүй һаа, эшхэбтэр, дорой байдалда орожо, нааданһаа гаргагдаха зэргэтэй.

Зүүн, hабагша, зангилаа

Үхибүүд дүхэриг болон зогсохо. Зүүн, hабагша, зангилаа гурбан бэе бэеhээ таhарангүй, нээрээhээ зүүн, hабагша, зангилаа гурбандал адляар, юумэ оёжо байhан шэнги, дүхэригэй  газаа досоо орожо ябажа гүйлдэхэ. Хэрбээ зүүнэй саашаа наашаа гаража ядаад байшоо hаань, гурбуулаа оёхо юумээ hүүл хүрэтэрнь оёогүй дээрэ тоологдожо, ондоо зүү, hабагша, зангилаа гурбые шэнээр "hабагшалжа" гүйлгэхэ. Зүгөөр hабагшань гү, али зангилаань зүүнhээ таhаршоо hаань, мүн лэ алдаhан тоотой байха. Хэн шуран хурдаар удаан таhарангүй ябааб, тэрэ зүүн, hабагша, зангилаа гурбан эрхим нугархай бэрхэ дээрэ тоологдожо, түрүүшын hуури эзэлхэ.

Гүнэйн дунда һургуулиин эхин шатын ангинуудай багша Г.Б.Цырендашиевагай суглуулбариһаа бэлдэгдэбэ,

Даширабдан Гурорабдановай зурагууд.