Хүмүүнэй бэе оложо, юһэн һарын туршада эхын дулаахан умай соо хүн боложо, сагай ерэхэдэ алтан дэлхэйн шарай хаража түрэхэ гээшэ аба эжын буянай хүсэн гээд буряад угсаатан хэлсэдэг юм. Урдань нүүдэл байдалтай буряад айл олон үхибүүтэй һаа, үнэр баян гэжэ тоологдодог байгаа. Тэрэ сагта эмнэлгын газар үгы байжа, нялха нарай үхибүүнэй тогтохонь бэрхэтэй саг байһан. Лхасаран Линховоиной  «Лодон багшын дэбтэрһээ» гэһэн  ном соо «1910 ондо Агын тойрогой бүхы дэбисхэр дээрэ оройдоол нэгэ фельдшер байгаа гээшэ һэн ха», - гээд тэмдэглэгдэнэ. Тиимэһээ элинсэгһээ дамжан ерэһэн, нарай хүүгэдэй ами наһанда туһатай, гүнзэгы удхатай ёһо гуримууд олон юм.

Үбэр Байгалай хизаараар буряад соёл хүгжөөолгын түбэй мэргэжэлтэд шэнжэлэлгын талаар горитой ажал ябуулдаг гээд бултанда мэдээжэ. Жэшээ болгон хэлэхэдэ, байгша ондо Россиин Соелой  уг залгамжын жэлдэ Ага нютагта яажа тоонто тайдаг байгааб гэһэн сэдэб тон һайнаар шэнжэлхэ түсэб табигдаһан байна. Энэ ажал хэрэгтэмнай Арадай гэгээрэлэй эрхим, багшын ажалай ветеран Оротова Уржин Цыреновна, Агын дасанай шэрээтэ Цыбиков Бадма ламхай гэгшэд сэнтэй мэдээнүүдые хөөрэжэ үгөө. Харин тэрэнэй хажуугаар  мэдээжэ олон эрдэмтэдэй бэшэһэн шэнжэлэлгын номууд хэрэглэгдэһэн байна.

Эхэнэрэй хүнгэрхэдэ, хойтыень абаад,  тон аюулгүй газарта, орон доро табидаг. Тиигэжэ үхибүүнэй гурба хоноод байхада, хотоной эхэнэрнүүд сугларжа, нарайлһан эхэнэрэй хойтые һэеы гэр соо гү, али һэеы гэрэй газаа, хүнэй ехэ ябадаггүй газарта булажа, тоонто тайдаг байгаа.

Агын дасанай Шэрээтэ Бадма ламхай: «Энэ ёһолол гартаа дүй дүршэлтэй, гэр бүлэтэй, үри  хүүгэдээ, нүхэрөө алдаагүй, бүрин бүтэн, үнэр баян эхэнэрээр бүтээлгэдэг гуримтай байһан. Харин бүһэтэй хүн эндэ хабаадалсадаггүй һэн, - гээд тэмдэглэнэ, - Һүүлдэнь бүдүүн болоһон хүн тоонто тайһан газартаа ерэжэ, хүсэ шадал абадаг байгаа бшуу».

Уржин Оротова: «Һэеы гэр соо эхэнэрэй хойтые булахадаа, оронойнь ба үхэгэй хоорондо тохоног хүртэрөө 20-30 см гүнзэгытэй нүхэ малтадаг байгаа. Нэн түрүүн хониной угааһан сэбэрхэн нооһо оёортонь дэбдидэг. Энэ ямар удхатайб гэхэдэ, дулаан, зөөлэн байха болоно. Сагаан «алтан» дээрэ табан үнгын зурам, орооһо, эд зөөритэй айл байбал, алта мүнгэнэй зүйлнүүдые хэдэг байгаа. Удхань - энэ үри баян хэшэгтэй, эдлэхэ зөөритэй ажаһууха болоно. Гэрэй эзэн эхэнэрэй нооһоор нэхэһэн туулмаг соо хойтыень хээд, улаан утаһа шүрбэһэ хоёрые томоод, амһарыень шангахан уядаг байгаа. Туулмагайнгаа хорхой шумуулда эдюулхэгүйн тула  адууһанай дэлһэ хэдэг байгаа. Энэ үри хододоо газар гэшхэхэ малтай ябаха гэһэн удхатайгаар дээрэнь шагай табидаг һэн. Эдэ ёһото зүйлнүүдые нүхэн соо хэхэ бүхэндөө үреэлэй һайхан үгэнүүдые хэлэдэг байгаа. Жэшээлхэдэ:

«Ута наһатай, удаан жаргалтай ябаарай!»;

«Адуугаа танихагүй баян,

ашаяа танихагүй үнэр баян болоорой!».

гэхэ мэтэ үреэлнүүдые үреэжэ, үхибүүнэй заяашые баярлуулдаг.

1991 ондо хэблэгдэһэн Клара Басаевагай  «Семья и брак у бурят» гэһэн ном соо «эхэнэрэй хойто хадаа үхибүүнэй һүнэһэн болоно» гээд бэшэгдэнэ. Үхибүүнэй тоонто тайлга зүб мүрөөр, ёһо соонь бүтээбэл, энэ үхибүүн энхэ элүүр, ута наһатай,  ажал хэрэгынь урагшатай байха гэжэ тэмдэглэгдэнэ. Тэрэ үеын ламанар болон бөөнэр энэ хэрэгтэ ехэ анхаралаа табидаг байһан юм. Юуб гэхэдэ, эхэнэрэй хойто газараар хаягдажа, ан амитан носожо, элдэб хии юумэндэ дайрагдаа һаа, үхибүүнэй наһан богонихон байхань магадгүй гээд хэлэгдэнэ.

Тоонто булаһан газар дээрээ нарһанай зартагайгаар 30-40 см. шобогорхон урса барижа, тэрэнээ хониной һэмжэн өөхөөр хушаад, сагаан үнгэтэй хадаг хэдэг. Тиин тэрэнээ улаан утаһаар орёодог. Сугларһан зон булта тойрожо һуугаад, урсаяа носооно. Хониной өөхэнэй галда хайлажа дүүрэхэдэ, сугларагшад шара тоһо амандаа балгаад, гал руу 3 дахин турьяха. Тиихэдэ галай дүлэн дээшээ дэгдэжэ, түрэһэн үри хододоо гал шэнги дээшээ дэбшэжэ ябаха гэһэн удхатай. Уданшьегүй урсань шатажа дууһахадаа, тойроод һууһан  хүнэй тала руу хараад унахадань, тэрэ хүн ерэхэ жэл хүүгэдтэй болохо гэһэн тэмдэг байгаа. Түрэһэн һамган мансылаатай үхибүүгээ тэбэреэд, тонтоёо 3 дахин гороолдог, мүргэдэг. Бэшэ хабаадагшад баһал дахаад гороолдог.

Тоонтоёо газар доро булаад, газаашаа гаража, ехэ найр наадан эхилдэг. Ерэһэн айлшадта нэн түрүүн сайгаа аягалдаг, һүүлээрнь аарса, тарагһаа, сагаан эдеэн табагһаа хүртүүлдэг. Хүбүүн үриин түрэхэдэ - баруун шагайта, басаганда - зүүн шагайта шанаад, сэбэрээр мүлжөөд, яһыень үлгыдэнь үлгэдэг. Энэ хадаа һахюуһаниинь болобо гэһэн тэмдэгтэй. Айлшадта шанаһан мяхаяа хүнэг соо хээд, хошхоногынь һунжуулаад зондо хазуулха, хазахаа байтарынь халгааха, энеэлдэхэ.  Хазажа шадаагүй хүнэй нюурынь хошхоногоор сохёод абаха. Шатаһан урсын нүүрһээр хүүгэдгүй һамгадуудай нюуртань түрхижэ, шаг шууяан, энеэдэ наадан болодог һэн. Иигэжэ үхибүүнэй түрэһэндэ баярлажа, һүлдыень хүндэлжэ арюудхадаг байгаа.

Тон һүүлдэ тоонто тайһан газараа нүүрһэнһээнь сэбэрлээд, тэрэ газарта сагаан үнгэтэй шулуунуудые хаядаг. Сагаан сэдьхэл, сагаан харгы үршөөхын тэмдэг юм. 

Үхибүүнэй тоонто тайһан эхэнэртэ хониной ууса ба арһыень бэлэглэдэг.  Шадалтай айл һаа, хубсаһа барюулдаг һэн».

Өөрөө Уржин Цыреновна 50-аад наһатайдаа бэеынгээ шадал тэнхээгэй һулархада, эжынгээ олон жэлэй саада тээ хэлэһэн тоонтоёо эрьежэ байгаарай гэһэн захяа һанаад, тоонтодоо ошожо хүльбэржэ, нилээдгүй шадал ороһон байна. Тэрэ сагһаа энэ заншал һэргээжэ, үри хүүгэдтээ дамжуулан байдаг. Ага тосхондо олон жэлэй туршада ажаһууһан хүүгэдэйнь болон аша зээнэрэйнь бууса дээрэ тоонто тайгдаһан. Үнгэрэгшэ жэлэй октябрь һарада Уржин Оротова  10-дахи зээнсэртэй боложо, тоонтыень ёһо соонь тайгаа юм.  Хүйһөөрөө холбоотой тоонто нютаг хүн бүхэнэй зүрхэ сэдьхэлдэ жэгтэй һайханаар һанагдадаг. Аба эжын уурхайһаа ниидэн гараад, наһанай үргэн замда ябахадаа, хэршье холо ажаһуудаг һаа, хүн бүхэн тоонтоео эрьежэ нилээдгүй ехэ хүсэ шадал ородог заншалтай.

Олон жэлэй туршада эхэнэрнүүдтэ нялхынь шарай харуулдаг Россиин габьяата эмшэн Цырен-Дулма Жамсарановатай  уулзажа, тоонто тайхаяа эхын хойтые эрижэ хүн хандадаг гү гэһэн асуудалаар һонирхоходомнай, түхэреэн жэл соо нэгэн-хоёр лэ хүн эридэг гэжэ харюу үгэһэн байна.

«Тоонто тайлга» гэһэн ёһололой удха шанар  гүнзэгыгөөр мэдэхэ зон жэлһээ жэлдэ үсөөрнэ. Тиимэһээ арадай ёһо заншалай алтан абдарһаа сэнтэй мэдээнүүдые шэнжэлжэ, арад зонойнгоо дунда дэлгэрүүлхэ, мэдүүлхэ гээшэ хүн бүхэнэй уялга.

Хандама Мункуева, методист.

Оршуулагдаһан угэнүүд:

соёлой материально бэшэ уг залгамжын баялигай зүйл – объекты нематериального культурного наследия;

урса – конусообразный шалаш; чум;

эхэнэрэй хойто – послед женщины;

шагайта – бедренная кость.

Хэрэглэгдэһэн номууд:

1. Барадин Б.Б. Рождение ребенка у бурят у бурят-монголов:(Из старого быта хори-бурят Агинского аймака) // Жизнь Бурятии. 1926 №7-9.С.87-92.
2. Балдоржиева Ц. Урданай зоной байдал: Тоонто тайлга // Толон.- 1993. №29 С.10.
3. Басаева К.Д. Семья и брак у бурят. Улан-Удэ, 1991 // Родильные обряды.С.64.
4. Галданова Г.Р. Доламаистстские верования бурят. – Новосибирск: Наука, 1987.116 с.
5. Жамцарано Ц.Ж. Хори-бурятское шаманство. Материалы 1908-1909 гг. //Санкт-Петербургский филиал ИВ РАН, ф.62,оп.1,д.15,л. 127-128, 130, 138-145,148,222,245-246.
6. Линховоин Л. “Лодон багшын дэбтэһээ”, Улан-Үдэ, 2012, стр 225-228.
7. Нацов Г-Д.Ц. Материалы по истории и культуре бурят / Введ.,пер. и прим.Г.Р.Галдановой. – Улан-Удэ: БНЦ СО РАН, 1995. 137 с.