Буряад угсаата арад зомнай эртэ урда сагhаа хойшо табан хушуу малаа, тэрэ тоодо адуун hүрэгөө үдхэжэ, мориёо эгээл дүтэ нүхэртэл тоолодог байhан. Энээнhээ уламжалан, айл бүхэн үхибүүдэйнгөө түбхинэхэдэнь, «үри хүүгэдөө үндылгэжэ, гарыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргөөрэйгты» гэжэ залуушуулдаа үреэдэг байгаа.

Ажалша малша арад зон унажа байhан моринойнгоо шэнжэ, абари зан гээшые тон hайнаар мэдэдэг, үри хүүгэдөө хара багаhаань мориндо hуулгажа, мориной ама залажа hургадаг заншалтай байhан юм. Тэдэнь хони малаа адуулалсадаг, бүри томохон болоходоо, адуун hүрэгөө маналсадаг, мори урилдаанда хабаадалсадаг, мориной гүйдэл соо hурша номоор харбажа  hурадаг байгаа. Наhаяа хүсэхэдөө, моридоо өөhэдөө баридаг, эмээллэжэ шададаг, тэргэ, шаргада оруулха шадабаритай болодог, аба хайдагта хабаадаха эрхэтэй болодог байгаа. Тиихэ зуура, хүүгэдые мориной хазаар, ногто, шүдэр, туша гэхэ мэтэ зэр зэмсэгүүдые зайдажа hургадаг байhан. Эмээлшэ дархашуул эрхилжэ байhан ажалдаа дүршүүлжэ, эмээл дархалжа hургадаг байгаа.

Буряадууд мориндоо яhа, мүнгөөр хяазалhан, тодо улаан үнгэтэй үндэр бүүргэтэй, хүрин, хүхэ гү, али ногоон маюузатай, аягын шэнээн гэхээр томо мүнгэн тоборюулгануудаар шэмэглэhэн, хэжэм-дүрөөбшэ болон дэбhэн дээрээ гое hайхан угалзатай эмээлээ тохоод, сад (латунь) дүрөөгөө дүрөөлэн мориндоо hуужа, талаар ошодог байгаа.

Мориной заhалай нэгэ зүйл болохо буряад эмээл хэдэн ондоо байhан юм. Тон үргэнөөр хэрэглэгдэдэг эмээлнүүд хадаа эрэ хүнэй болон эхэнэрэй болоно. Эрэ хүнэй эмээл үргэншэг, томошог байдаг байгаа, харин эхэнэрэй эмээл халта багашагшье hаа, шэмэглэл гээшэнь хүнэй дура татама гоё байдаг байhан.

Эмээлэй доодо талын хоер хабтаhаниинь хуша гү, али хуhан модоор бүтээгдэдэг байгаа. Хабтаhанууд хоорондоо холбогдон сабуудагдадаг, удаань тэдээн дээрэ хэгдэhэн нүхөөр hураар үдэгдэн уягдадаг байгаа. Удаань тэрэ хабтаhануудтаа урда ба хойто бүүргэнүүдээ залгадаг байгаа. Урда бүүргэниинь сэхэшэг өөдөө хараhан, харин хойто бүүргэниинь набтаршаг, халта гэдэргээ нэнгэhэн байдаг.

Эмээлэй бүүргэнүүд hаруул, гое, гол түлэб улаан шэрээр шэрдэгдэдэг. Захаарынь мүнгөөр гү, али түмэрөөр шэмэглэгдэдэг, тэрэнь гое hайхан угалзатай байдаг байгаа. Тэрээнhээ гадна бүүргын заха талыень  бугын гү, али хандагайн эбэрээр гоеожо, тэрээн дээрэнь баhал гое угалзануудые гаргадаг байгаа. Урда, хойто бүүргэнүүдэй нюур талануудынь улаанаар шэрдэгдэдэг байгаа. Харин гоелой эмээлэй нюур талануудта мүнгэн гоеолтонуудые хэдэг байгаа.

Эмээлэй модон хабтаhануудта мориной нюрга гэмтээхэгүйн тула тэбхэр hэеы тааруулан хэдэг байгаа. Энэнь тохом гэжэ нэрэтэй юм. Зарима зон тэрэ тохомоо гоеожо улаан бүдөөр гү, али хара хилэнгээр бүридэг, ондоошье үнгэтэй бүдөөр хүбөөлдэг байгаа. Тохом дээрээ «хэжэм», ондоогоор хэлэбэл «дүрөөбшэ» тоходог hэн. Хэжэм гээшые хүдэр, зузаан, бодо сарай нюрган талын арhаар хэгдэдэг байгаа.  

1. Эмээл – седло. Седло является уникальным приспособлением, созданным кочевниками-номадами, для верховой езды на лошади, позволяющее им во время перекочевок преодолевать большие расстояния.
2. Тууга – украшение. 
3. Бүүргэ – лука седла. Среднее расстояние между луками у мужских седел составляет примерно 30 см, а у женских – 50 см.
4. Хабтаhан – деревянные дощечки, являющиеся основой седла.
5. Маюуза – подушка седла, изготовленная из толстого войлока, обтянутого сукном или кожей.
6. Баабар - металлические бляшки, с помощью которых маюуза прикрепляется к седлу.
7. Агтабша – серебряное украшение, являющееся обязательным атрибутом седла агинских и хоринских бурят.
8. Ганзага – торока. К передним торокам приторачивались кнут и др. мелкие вещи, а к задним – приторачивался более объемный груз, уложенный в кожаные «сумаа».
9. Дэбhэн – тебеньки – кожаные квадратные украшения по обе стороны седла.
10. Дүрөөбшэ, хэжэм - чепрак. Кожаные чепраки накидывали на войлочный потник. Они свисали по обе стороны седла и были украшены аппликацией, вышивкой или узорным тиснением.  Этот атрибут конского снаряжения служила мастеру-дархану деталью, на которой он мог выразить свои сокровенные творческие замыслы.
11. Дүрөө – стремя. Материалом для изготовления стремени служили железо «тумэр», медь «гуулин», латунь «сад», серебро «мүнгэн».  Мастера-дарханы изготавливали в основном из железа, но в виду того, что железо не обладает красотой и красивым блеском, применяли серебрение изделий. С древних времен до сегодняшнего дня сохраняется общая форма стремени с круглым или продолговатым основанием «ула» и высокой дужкой. (оньhон үгэ «дүрөө уташье hаа, газарта хүрэхэгүй, дүү hайншье hаа, ахада хүрэхэгүй» - хотя и длинно стремя, до земли не достанет, хоть и хорош младший брат, а со старшим не сравнится; «дүрөө ниилэхэ» - ехать стремя в стремя, жить душа в душу, иметь одинаковые взгляды; «дүрөө харшаха» - конкурировать, соперничать; «дүрөө алдахагүй» - в буквальном смысле – не терять своих стремян, в аллегорической форме – выдерживать характер).
12. Дүрөөгэй ула – донце стремени.
13. Дүрөөгэй hиилүүр – выгравированный узор на стремени.
14. Дүрөөгэй hэнжэ – дужка стремени для продевания ремня.
15. Тохом – потник под седло. Его особо не украшали, а ограничивались лишь тем, что обшивали его по краям кожей или тонким сукном, что служило защитой войлочного полотна от быстрого изнашивания.
16. Улам, жэрэм – подпруга. В старину седла закрепляли на лошади двумя подпругами, сплетенными из кожаных ремней или конских волос, обшитых плотной тканью. Предпочтение отдавалось волосяным подпругам, ибо они при промокании не давали усадки. Кожаные же подпруги при промокании растягивались, а после просушивания – давали усадку и стягивали кожу лошади.
17. Угсарга – кожаный ремень для пристегивания подпруги.
18. Хүмэлдэргэ (зарим нютагуудта хүмэлдэргые «оморюубша» гэжэ нэрлэдэг. Ушар юуб гэхэдэ, мориной үбсүүн хадаа урда хоер хүлhөө дээшэ хүзүүн хүрэтр «оморюун» гэжэ нэрэтэй юм. Тэрээнhээ уламжалан мориной үбсүүн дээгүүр нэмэридэг зүйл «оморюубша» гэжэ нэрлэгдэдэг) - нагрудный ремень у седла, который помогает фиксировать седло на спине коня при подъеме в гору.
19. Хударга – шлея, подхвостный ремень, идущий от седла. Эта деталь конского снаряжения помогает фиксировать седло на спине коня при спуске с возвышенности, с горы. (При исполнении хвалебных соло коню использовались самые яркие выражения, которые восхваляли не только самого коня, но и его украшения. Например: «Яньяа мүнгэн хударга» - шлея из прекрасного серебра).
20. Эмээлэй гоеолто – басаганайнгаа заhал бэлдэхэдээ аба эжы хоерынь тэрэнэйнгээ хадамай газарта өөрынгөө мэдэлэй унаатай байхынь тула hайн мори бэлэглэдэг байhан юм. Моринойнь зэр зэмсэгынь мүнгэн тобшо, тоборюулга болон бусад зүйлнүүдээр шэмэглэгдэдэг, торгон сасагуудые, торгон болон хилэнгээр бүтөөгдэhэн ганзагануудые гоеолто болгон хэдэг байhан байна. 

Цырендулма Батомункинагай шэнжэлэлгын ажалһаа

Хэрэглэгдэһэн литература:

• К.М.Черемисов. Бурятско-русский словарь. Москва, 1973. с. 242
• С.В.Афанасьев, В.Н.Ляхов. Альбом пород лошадей СССР. Москва, 1953.
• Журнал «Байкал» №6. Улан-Удэ, 1987. с.3-6
• Журнал «Буряад судлал». Улан-Батор, 2009. с.8
• Б-Б.Намсарайн. «Хүлэг хээр». Улан-Удэ, 1988. с.13.