Монгол туургатан, тэрэнэй тоодо буряад арад эртэ урда сагһаа хойшо уран хурса үгүүлбэри, тодо мэргэн түүрээлгэ гэхэ мэтэ аман үгын баялиг шэнгээһэн зүйлнүүдые арьбадхан хадагалан, мүнөө хүрэтэр асараа. Энэ баялигай дээжэ хадаа үреэлнүүд болоно. Ном һудар, үльгэр түүхэ мэтэ даамай ехэ гүнзэгы удхатай бэшэшье һаа, үреэлнүүд зоной дунда тон үргэнөөр хэрэглэгдэдэг, ёһоороол арадай зохёохы ухаанай эд гэхэдэ алдуугүй.

Үреэл гээшые Сагаалгандашье, түрэ найрташье, холоһоо бууһан айлшандашье, утын харгыда мордоһон аяншадашье һаншаг сагаан үбгэд, һамбай үдхэн залуушуул хэлэдэг байһан. Арадай аман зохеолой нэгэ үртэһэн – үреэл — өөрын онсо удхатай, тусхай үүргэтэй. Энэ «мэргэжэлынь» мүнөөшье хуушараагүй, ажабайдалай ореотой тэмсэхэ, нигүүлэсхы һайхан сэдьхэл бадаргааха, баатар зориг түхөөхэ мохошогүй зэбсэг юм.

Ага найман эсэгын буряадай эртэ урданай, һүүлэйшье үеын үреэлнүүд согсолон толилогдобо. Тиихэ зуураа, мүнөө тохеолдоод байһан бэлэн бэшэ сагта энэ бүхы үреэлэй һайхан үгэнүүдээр, эхэ һайхан нютагайнгаа арад зониие үреэнэбди.

«Бууралһаа үгэ дуулаха,

Бусаланһаа ама хүрэхэ» —

Буряад зоной еһо юм,

Булгад зоной заншал юм.

Аба эжын үреэл

Алтанһаа үнэтэйл,

Үетэн нүхэдэй найдал

Үе наһанай нүхэсэл лэ.

Ута наһа наһалжа,

Удаан жаргал эдлэхэ болтогойш!

Үри хүүгэдые үдхэжэ,

Үнэр эжы гүүлэхэ болтогойш!

Ажалай жолоо барижа,

Алдар солодо хүртэхэ болтогойш!

Уг удамаа үргэдхөөрэйгты,

Алтан түрэеэ найрлажа,

Аша гушанараа дахуулаарайгты,

Аба эжынэрээ хүндэлжэ,

Алдартарынь үргөөрэйгты!

Алта мүнгөөр бэшэ,

Ажалаараа суурхаарайгты,

Эд  зөөреэр бэшэ,

Эрдэмээрээ омогорхооройгты,

Омог огсомоороо бэшэ,

Налархайгаараа баярлуулаарайгты!

Айл аймагаа хүндэлжэ,

Алшадаар бү таһарыт даа,

Хүдэлмэридэ хүдэржэжэ,

Элүүр энхэ һуугыт даа,

Үнэр баян һуужа,

Үргэн хотон гүүлыт даа!

Түрэһэн гараһан гуламтаяа

Түшэн, эрьен ябаарай,

Түрэл сада, нүхэдөө

Хүндэтэйгөөр угтаарай.

Хадам аба эжыгээ

Хайратайгаар үргөөрэй,

Холо ойрын айлшадта

Халуухан сайтай һуугаарай.

Нүхэсэһэн нүхэртөө

Ниисэтэйхэн байгаарай.

Бууһан айлшадые үүдэнһөө угтаарай,

Мордоһон айлшадые шиидхэжэ гараарай.

Абдар соохи бараагаа

Элээжэ эдлэжэ ябаарай.

Үхэг соохи эдеэгээ

Эдеэшэгээр шанаарай.

Хүдэлһэн газартаа

Хүсэ шадалаа гаргаарай.

Ажаллаһан газартаа

Амжалта, илалта туйлаарай.

***

Уг гарбалдаа мүргэжэ,

Удаан жаргалтай ябаарай!

Бурхандаа мүргэжэ,

Буянтай жаргалтай!

Адуугаа танихагүй баян,

Ашаяа танихагүй үнэр болоорой!

Үглөө бүри наранай һайханиие хара,

Үдэр бүри үреэлэй һайханиие дуула!

Үреэ унагантнай хүлэг болог,

Үри хүүгэдтнай хүн болог!

Булаг бүриһээ малаа уһалжа,

Бууса бүридэ тоонто тайжа яба!

Хотогор газарта малаа үдхэжэ,

Хонгор дободо гэрээ барижа ябаарай!

Энхэ жаргалтай, мүнхэ нэрэтэй,

Баян бэлигтэй, дүүрэн хэшэгтэй һуугарай!

Найман Намсарай шэнги баян,

Найдан шүдэг шэнги үнэр болоорой!

Уран дободо гэрээ барижа,

Уужам талада малаа үдхэ!

Хун сагаан хониео туун ерэ,

Хуһан сагаан ургаяа шэрэн ерэ!

Хоймороороо дүүрэн хүүгэдтэй,

Хотоороо дүүрэн хонитой боло!

Дэлхэйн  хэшэгээр баян боло,

Дээдын үреэлээр үнэн боло!

Сэргэһээш агтын хүлэг бү таһараг,

Богоһоһоош хүнэй хүбүүн бү таһараг!

Халааһаяа халан һуу,

Хадам эжытэеэ зохин һуу!

Нүхөөһэеэ нүхэн һуу,

Нүхэртэеэ зохин һуу!

Унашагүй сэргэтэй,

Унтаршагүй гуламтатай ябаарай!

Таанадайнгаа хуби заяае

Мүнөө эндэ мүнхэлэн ниилүүлжэ,

Сээжэһээ мүндэлһэн үреэлые

Сэхэлэн хэлэхыемнай зүбшөөгыт.

Буян хэшэгтэй ханилжа,

Уян сэдьхэлтэй ябагты.

Хатуу зориг барижа,

Хамаг бэрхэшээл дабагты.

Аха заха зониие

Хүндэлжэ хододоо һурагты.

Эхэ эсэгын золые

Эдлэжэ дүүрэн ябагты.

Ажал дээрээ амжалта туйлагты,

Арад зондоо хүндэтэй ябагты

Уужам Агын таладаа үри хүүгэдые үдхэгты

Ороһон бууһан айлшад нүхэдөө

налгай һайханаар угтагты,

Үбгэд, хүгшэдтөө аяга сайгаа баригты.

Буян хэшэгтэй ханилжа,

Уян сэдьхэлтэй ябагты

Хатуу зориг барижа

Хамаг бэрхэшээл дабагты,

Аха заха зониие

Хүндэлжэ хододоо һурагты,

Эхэ эсэгын заяаые

Эдлэжэ дүүрэн ябагты.

Олон басагад сооһоо шэлэжэ

Олоолши хани гансаяа

Нюдэнэйнгээ сэсэгы мэтээр

Гамнажа ябаарай.

Эрэ хүнэй зосоо

Эмээлтэ хазаарта багтадаг юм,

Эрэ хүнби гэжэ һанажа ходо ябаарай            ,

Эжэлһэн гансамни эхэнэр хүн гэжэ

Эрын сэдьхэлээр хайрлажа ябаарай.

Баран зоной дундахана

Багтаамжатай ябаарай.

Баян дэлгэр нютагтаа

Баяртайхан ябаарай,

Заяатайхан дайдадаа

Зангаар һайхан һуугаарай,

Зондо хэлсүүлэнгүй

Золтой жаргалтай бэри боложо ябаарай,

Эрын ухаанда абтангүй

Эхэнэрэй дээжэ — эхэ боложо ябаарай.

Гэр бүлэ боложо, гуламтатай болобот,

Шэнэ айл боложо, заһалтай болобот.

Түлэжэ байһан галһаа

Галта суслые абажа,

Галаа залираангүй һуугты.

Эдижэ байһан эдеэнһээ

Эдеэнэй дээжэ амсажа,

Эдеэ таһалдангүй байгты.

Эдлэжэ байһан эдлэлһээ

Энгэртэ захатые үмдэжэ,

Мүрөө даарангүй ябагты.

Үри хүүгэдые үдхэжэ,

Уг удамаа үргэлжэлүүлөөрэйт.

Алтан түрэеэ найрлажа,

Аша гушаяа эрхэлүүлөөрэйт,

Аба эжыгээ хүндэлжэ,

Алдартарынь үргөөрэйт.

Аба эжын үреэл

Алтанһаа үнэтэйл.

Үетэн нүхэдэй найдал

Үе наһанай нүхэсэл лэ.

Һайн һайханиие һара нарандал хүсэнэбди.

Ута наһа наһалжа,

Удаан жаргал эдэлхэ болтогойт.

Ажалай жолоо барижа,

Алдар солодо хүртэхэ болтогойт.

Хайрата манай басаган,

Хари нютаг ерэбэш даа,

Хадамай хаяада зогсобош!

Хариин хүбүүн аягтай юм,

Харыень бодожо үзөөрэй,

Айлай хүбүүн аятай юм,

Аяыень даахаа мэдээрэй…

Эртэхэн бодожо, оройхон унтажа байгаарай,

Аха зоной үгые хүндэлжэ,

Абгайнарай захяай хүлеэжэ ябаарай, басагамнай!

Даараһаниие дулаасуулжа,

Үлдэһэниие хооллулжа,

Хэдынэйшье сагта халуухан сайтай,

Сэдьхэл сэлмэг, сэсэн үгэтэйхэн

Хотон зондоо хүндэлүүлжэ,

Айл зондоо магтуулжа ябаарай, басагамни!

Хоер хушуу үри хүүгэдые

Али тэгшэхэн тэнжээжэ,

Гарыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргэжэ,

Зоной зэргэдэ зохидхон

Хүнэйл зэргэдэ хүхюутэйнүүд ябахыетнай үреэнэб!

Нахидыень оложо дабаарай,

Голой гүнзэгые гарахадаа

Харзыень барижа гаталаарай!

***

Талаар дүүрэн

Табан хушуу мал үдхэгты,

Хоймор дүүрэн

Хоер хушуун үхибүү үндылгэгты.

Таһаршагүй эбтэй,

Таһалдашагүй зөөритэй,

Шэмхэхэ нэгэ мяхатай,

Шэбэнэхэ нэгэ үгэтэй ябагты.

Эмээлээ хэлтэгы тохохогүй

Хүбүүтэй бологты,

Тогоогоо хэлтэгы табихагүй

басагатай бологты.

Үрхөөртнай наран орожо,

Үүдөөртнай үбгэд орожо байг.

Арынтнай сэргэһээ

Хүлэгэй туруун бү таһараг.

Алтан богоһоортнай айлшадай хүл бү таһараг.

Үлдэһэниие хооллуулжа,

Даараһаниие дулаасуулжа,

Ойротоһониие хонуулжа байдаг айл бологты.

***

Зориһон харгытнай

Золтой байг.

Золгоһон нүхэдтнай

Зугаатай байг.

Худаг дайралдабал –

Уһатай байг.

Хуһан дайралдабал –

Һүүдэртэй байг.

Харбаһан һомонтнай оносотой байг,

Хэһэн ажалтнай бүтэсэтэй байг.

Үдхэһэн малтнай

Үдэсэтэй байг.

Үргэһэн хүүгэдтнай

Үндысэтэй байг.

Газаагаа гайгүй,

Гэртээ гэнэгүй,

Хамартаа хан гэхэ ханяадагүй,

Толгойдоо тон гэхэ үбшэгүй ябагты.

Нохойдо хусуулангүй

Ноедто хараалгангүй ябаарайгты!

***

Ордон һайхан гэрыетнай

Орон дэлхэй үргүүжэ,

Хоер хушуун үрииетнай

Хэшэг, буянтнай үргүүжэ!

Табан хушуун малтнай,

Тала дүүрэн үдүүжэ,

Алдар ехэтэ нэрэтнай

Арадай одон болуужа!

Зосооһоо зоболонгүй,

Газааһаа гасалангүй,

Үндэр наһандаа

Үбшэ үзэнгүй –

Ная хүрэжэ

Найрлахатнай  болтогой!

Гэртэтнай – наранай толон

Хододоо задараг,

Сэдьхэлдэтнай – бэлигэй

толон хэтэдээ бадараг.

***

Үндэр ехэ тэнгэри доро,

Үлгэн ехэ дэлхэй дээрэ

Үндэр бэхи бэетэй боложо,

Үргэн дэлюун сээжэтэй,

Эрдэм ном шудалжа

Эрхим түрүү боложо,

Олон газараар ябажа,

Урма зоригтой ябахатнай болтогой!

***

  Ашата һайхан үреэлээ

Сэсэглүүлжэ ябагты

Арадай дунда тэрээнээ

Дэгжүүлжэ ябагты.

Набшаһатай газарта һуухада,

Намарай һэрюун һайхан,

Найрай дунда һуухада,

Нагасын үреэл һайхан.

Үрхөөр ороһон нарамнай

Туяагаа үгэг лэ.

Үүдээр ороһон үбгэднай

Үреэлээ  хэлэг лэ.

Үхи хүүгэдээ ехэ болгожо,

Үбгэн абга гүүлөөрэй,

Урматай һайнаар хүдэлжэ,

«Ударник» нэрэдэ хүртөөрэй.

Хонохо бүридөө ехэ боложо,

Хурса һайхан ухаатай,

Хүн зондоо хүндэтэй,

Колхоздоо туһатай хүбүүн болоорой.

Хамаагай түлөө ханамжатай ябаарай,

Олоной түлөө оролдосотой ябаарай.

Аба эжыгээ хүндэлэн ябаарай,

Арад зонтоео суг ябаарай.

Айл боложо түбхинэжэ,

Аба гэжэ нэрлүүлээрэй,

Малаа һайнаар адуулжа,

Магтаалтай ябаарай.

Мал адуун һүрэг болог,

Хүнэймнай хүбүүд эрдэмтэй болог.

Хонидтнай эхирлэжэ байг,

Хореотной үргэдэжэ байг.

Адуу малтнай олон болог лэ,

Айраг тарагтнай булаг шэнги дэлбэрэг лэ,

Ажахытнай баяжажа,

Орон соогоо суурхаг лэ,

Хотонтной үргэдэжэ,

Олон тээшээ үйлсэлэг лэ.