Хүн түрэлые оложо, юһэн һарын туршада эхын дулаахан умай соо хүн боложо, сагай ерэхэдэ алтан дэлхэйн шарай хаража түрэхэ гээшэ аба эжын буянай хүсэн гээд буряад угсаатан хэлсэдэг юм.
Урдань нүүдэл байдалтай буряад айлнууд олон хүүгэдтэй байбал, үнэр баянда тоологдодог байгаа. Тэрэ сагта эмнэлгын газар үгы байжа, нялха нарай үхибүүнэй тогтохонь бэрхэтэй байһан. Лхасаран Линховоиной “Лодон багшын дэбтэрһээ” ном соо “1910 ондо Агын тойрогой бүхы дэбисхэр дээрэ оройдоол нэгэ фельдшер байгаа гээшэ һэн ха,” - гээд бэшэгдэнхэй. Тиимэһээ элинсэгүүдһээ дамжан ерэһэн, нарай хүүгэдэй ами наһанда туһатай, гүнзэгы удхатай ёһо гуримууд олон юм. Тэрэ нютаг нютагуудаар өөрын онсо маягаар бүтээгдэдэг.
Үбэр Байгалай хизаараар буряад соёл хүгжөөлгын түб урданай ёһо заншалнуудые һэргээн үлөөлгын талаар горитой ажал ябуулдаг. Энэ удаа Ага нютагта яажа тоонто тайдаг байгааб гэһэн ёһо заншал шэнжэлхэ түсэб бэелүүлхэдээ, Арадай гэгээрэлэй эрхим, багшын ажалай ветеран Оротова Уржин Цыреновнада, Агын дасанай шэрээтэ Цыбиков Бадма ламхайда хандаһан байна. Мүн мэдээжэ эрдэмтэдэй бэшэһэн шэнжэлэлгын номууд хэрэглэгдээ.
Эхэнэрэй нарайлжа хүнгэрхэдэ, хойтыень абаад, унтари доронь, һэрюухэн газарта табидаг. Тиин үхибүүнэй гурба хоноод байхада, хотоной эхэнэрнүүд сугларжа, түрэһэн эхэнэрэй хойтыень һэеы гэр соо гү, али һэеы гэрэй газаа, хүнэй ехэ ябадаггүй газарта булажа, тоонто тайдаг байгаа. Агын дасанай Шэрээтэ Бадма ламхай: “Энэ ёһолол гартаа дүй дүршэлтэй, гэр бүлэтэй, үри хүүгэдээ, нүхэрөө алдаагүй, дутуу дунда бэшэ, үнэр баян эхэнэрээр бүтээдэг гуримтай байһан”, гээд тэмдэглэнэ. Харин бүһэтэй хүн эндэ хабаадалсадаггүй һэн.
Һэеы гэр соо һамганай хойтые булахадаа, унтариинь мухалай үхэг хоёрой хоорондо тохоног хүртэрөө 20-30 см гүнзэгытэй нүхэ малтадаг байгаа. Нэн түрүүн оёортонь хониной угааһан сэбэрхэн нооһо дулаан, зөөлэн байхын түлөө дэбдидэг. Сагаан алтан дээрэ табан үнгын зурам, орооһо, эд зөөритэй айл байбал, алта мүнгэнэй зүйлнүүдые хэдэг байгаа. Удхань, энэ үри баян хэшэгтэй, эдлэхэ зөөритэй ажаһууха болоно. Гэрэй эзэн эхэнэрэй нооһоор урлаһан туулмаг соо эхэнэрэй хойтыень хээд, улаан утаһа шүрбэһэ хоёрые томоод, амһарыень шангахан уядаг. Туулмагайнгаа хорхой шумуулда эдюулхэгүйн тула адууһанай дэлһэ хэдэг байгаа. Энэ үри хододоо газар гэшхэхэ малтай ябаха гэһэн удхатайгаар дээрэнь шагай табидаг һэн. Эдэ ёһото зүйлнүүдые нүхэ руу хэхэ бүхэндөө үреэлэй һайхан үгэнүүдые хэлэдэг. Жэшээлхэдэ: «Ута наһатай, удаан жаргалтай ябаарай», «Адуугаа танихагүй баян, ашаяа танихагүй үнэр баян болоорой» гэхэ мэтэ үреэлнүүдые үреэжэ үхибүүнэй заяашые баярлуулдаг. 1991 ондо хэблэгдэһэн Клара Басаевагай “Семья и брак у бурят” гэһэн ном соо һамганай хойто үхибүүнэй һүнэһэн болоно гээд бэшэнэ. Үхибүүнэй тоонто тайлга зүб мүрөөр, ёһо соонь бүтээбэл, энэ үхибүүн энхэ элүүр, ута наһатай, ажал хэрэгынь урагшатай байха гэжэ тэмдэглэгдэнэ. Тэрэ сагай ламанар болон бөөнэр энэ хэрэгтэ ехэ анхаралаа табидаг байһан юм. Юуб гэхэдэ, эхэнэрэй хойто газараар хаягдажа, ан амитан носожо, элдэб хии юумэндэ дайрагдаа һаа, үхибүүнэй наһан богонихон байхань магадгүй гээд бэшэнэ.
Тоонто булаһан газар дээрээ нарһанай зартагайгаар 30-40 см шобогорхон урса барижа, тэрэнээ хониной һэмжээр хушаад, сагаан үнгэтэй хадаг тоходог. Тиин тэрэнээ улаан утаһаар орёодог. Сугларһан зон булта тойрожо һуугаад, урсаяа носооно. Хониной һэмжын галда хайлажа дүүрэхэдэнь, сугларагшад шара тоһо хайлуулаад, аман соогоо булхаад гал руу гурба дахин турьяна.Тиихэдэнь галай дүлэн дээшээ дэгдэжэ, түрэһэн үри хододоо гал шэнги дээшээ дэбшэжэ ябаха гэһэн удхатай. Уданшьегүй урсань шатажа дууһахадаа, тойроод һууһан хүнэй тала руу хараад унахадань, тэрэ хүн ерэхэ жэл хүүгэдтэй болохо гэһэн тэмдэг байгаа. Түрэһэн һамган мансылаатай үхибүүгээ тэбэреэд, тонтоёо гурба дахин гороолдог, мүргэдэг. Бэшэ хабаадагшад баһал дахаад гороолдог.
Тоонтоёо газар доро булаад, газаашаа гаража ехэ найр наадан эхилдэг. Ерэһэн айлшадта нэн түрүүн сайгаа аягалдаг, һүүлээрнь аарса, тарагһаа, сагаан эдеэн табагһаа хүртүүлдэг. Хүбүүн үриин түрэхэдэ баруун шагайта, басаганда зүүн шагайта шанаад, сэбэрээр мүлжөөд, яһыень үлгыдэнь үлгэдэг. Энэ хадаа һахюуһаниинь болобо гэһэн тэмдэгтэй. Айлшадта шанаһан мяхаяа хүнэг соо хээд, хошхоногынь һунжуулаад зондо хазуулха, хазахаа байтарынь халгааха, энеэлдэхэ. Хазажа шадаагүй хүнэй нюурынь хошхоногоор сохёод абаха. Хүүгэдгүй һамгадуудай нюуртань шатаһан урсын нүүрһэ түрхижэ, шаг шууяан, энеэдэ наадан болодог һэн. Иигэжэ үхибүүнэй түрэһэндэ баярлажа, һүлдыень хүндэлжэ арюудхадаг байгаа.
Тон һүүлдэ тоонто тайһан газараа нүүрһэнһээнь сэбэрлээд, тэрэ газарта сагаан үнгэтэй шулуунуудые хаядаг. Сагаан сэдьхэл, сагаан харгы үршөөхын тэмдэг юм.
Үхибүүнэй тоонто тайһан эхэнэртэ хониной ууса ба арһыень бэлэглэдэг. Шадалтай айл һаа, хубсаһа барюулдаг һэн. Хүүгэдгүй айлнууд нарайда сэнтэй бэлэг баридаг байгаа: хони хурьга зааха, мүнгэ бэлэглэхэ.
Уржин Оротова 50-аад наһатайдаа бэеынгээ шадал тэнхээгэй һулархада, эжынгээ олон жэлэй саана тоонтоёо эрьежэ байгаарай гэһэн захяаень һанаад, тоонтодоо ошожо хүльбэржэ, нилээдгүй шадал орооһон байна. Тэрэ сагһаа эхилээд, энэ заншал һэргээжэ, үри хүүгэдтөө дамжуулан байдаг. Ага тосхондо олон жэлэй туршада байһан бууса дээрэнь хүүгэдэйнь болон аша зээнэрэйнь тоонтонууд ёһо соонь булаатай. Байгша оной октябрь һарада Уржин Оротова 10-дахи зээнсэртэй боложо, тоонтыень тайгаа юм. Хүйһөөрөө холбоотой тоонто нютаг хүн бүхэнэй зүрхэ сэдьхэлдэ жэгтэй һайханаар һанагдадаг. Аба эжын уурхайһаа ниидэн гараад, наһанай үргэн замда ябахадаа, хэршье холо ажаһуудаг һаа, тоонтоёо эрьежэ, хүсэ шадал ородог заншалтай.
Ородой Холбоото Уласай габьяата эмшэн Цырен-Дулма Жамсаранова - олон жэлэй туршада эхын умайһаа олон үхибүүдые гаргажа “нара харуулһан” хүн. Габьяата эмшэнтэй уулзажа, тоонто тайхаа эхын хойтые эрижэ хүн хандадаг гү, гэһэн асуудалаар һонирхоходомнай, жэл соо нэгэн-хоёр лэ хүн хандадаг гэжэ харюу үгэһэн байна.
Буряад арадай тоонто тайха заншалай удха шанарые гүнзэгыгөөр мэдэхэ зон жэлһээ жэлдэ үсөөрнэ. Тиимэһээ арадай ёһо заншалай алтан абдарһаа сэнтэй мэдээсэлнүүдые шэнжэлжэ, арад зонойнгоо дунда дэлгэрүүлхэ, мэдүүлхэ талаар ажал ябуулжа, үри хүүгэдтөө дамжуулжа байхамнай сэнтэй.
Хандама Мункуева, методист