1. Зүүн гараа буряад зон hалгай гар гэдэг. Һалгай гараараа хүнhөө юумэ абаха – муу болохо байдал. Һалгай гараараа хүндэ юумэ үгэхэгүй, хэшэгтнай зайлаха.
2. Һалаадаа хабшуулжа, хүндэ юумэ үгэхэгүй, абахашьегүй.
3. Ама алдажа, омог огсомоор дуугархагүй, доошо хаража доромжолхогүй, дээгүүрби гэжэ дээрэлхэхэгүй. Хожомоо өөртэнь дайралдаха.
4. Эритэ (хутага, һүхэ г.м.) хадагалхадаа, эреэрнь саашань табиха. Хүндэ һарбайхадаа, эшээрнь үгэхэ.
5. Хүнтэй хөөрэлдэхэдөө, шагнаад, бодомжотойгоор хөөрэлдэхэ.
6. Богоһын хоёр тээ хүлөө табяад хөөрэлдэхэгүй, үүдэ нээгээд хөөрэлдэхэдэ, ехэ нүгэл гэдэг.
7. Богоhо дээрэ гэшхээд гү, али богоhо алхаад байхагүй. Мүн үүдэ алдалан алсайгаад, тотогоhоо аhалдаад байхагүй. Гэртэ муу юумэн ороод, гарахаяа болихо, байдал hандарха.
8. Хаанашье, ямаршье гэрэй богоһо дээрэ гэшхэхэ ба зогсохые сээрлэхэ. Гэшхэбэл — хүнэй заяан хубида муу, зогсобол – хүндэлбэгүй, орохо гарахада, һаад болохо гэхэ.
9. Богоһо дээрэ модо хухалжа, зартагай болгохонь, сэмгэ хахалхань, ехэ нүгэл. Ёһо сахяагүй һаа, ёро болоно.
10. Хүндэ һалаабша харуулбал, һургаалгүйгөө гэршэлнэ, эхэ эсэгын буян барагдаха, үбшэ хабшанда дайрагдажа зобохо.
11. Олоной дунда хамар амаяа ухашалхагүй, нёлбохо ниихэгүй.
12. Хүндэ хара уһа хэжэ үгэхэдэ – нүгэл, тиимэһээ һү дуһаажа, аяга соо сиидэм болгожо үгэхэ.
13. Хүнэй мүрэ дээгүүр юумэ абахагүй, үгэхэшьегүй – хэшэгээ зайлаха, зөөригүй болохо.
14. Һаймһаржа һархаганахагүй, ёһорхожо, шэг шарайдаа гарахагүй, бардам зангаа барид гэжэ дуугарха.
15. Хүнэй урдаһаа угаадаһа, бог шорой гаргажа, хамажа болохогүй – нүгэл бэедээ хуряаха.
16. Хүнэй урдуур хооһон амһартатай, угаадаһатай амһартатай гаража болохогүй.
17. Баруун гараараа хүнhөө юумэ абаха, зүгөөр угза татахагүй, үшөө буруу хаража байжа абабал, хэшэг зайлаха.
18. Хэрүүл, хэлэ ама хэлэжэ ябахагүй, нүгэл. «Хэрүүлэй үзүүртэ
— шуhан, үреэлэй үзүүртэ – тоhон» гэжэ бү марта, hанажа яба.
19. Хүн хүнэй сухалhаа айдаггүй юм. Хүнэй hэшхэлhээ айдаг.
20. Үритэ хүн хүнэй үриие бү хэлэ, бэетэ хүн хүнэй бэеые бү хэлэ.
21. Аха ба эгэшэ зоной урдаhаа дуугархагүй, хэлэhэн юумэндэнь hөөргэдэхэгүй.
22. Таниhан, таняашьегүй хүниие мэндэшэлэ. Аха заха зониие хүндэлэ. Аха гү, али абгай, хээтэйшье гэжэ хандажа яба. Аха эгэшэ зоной урдуур нарыень буляажа гаралтагүй, хүлеэгээд, hүүлдэнь гара.
23. Бүдүүн зоной хөөрэлдөөндэ бү оролсо. Хүндэгүй болохош.
24. Нангин нюусаяа тэнэг хүндэ бү хөөрэ, бү хэлэ.
25. Өөрөө олоhон эрдэмээ тэнэг нэгэндэ бү харуула.
26. Ямар хүнтэй үгэ нэгэдэхэеэ урид hайнаар хара, үгэеэ сэгнэ, олон табые бү шаша.
27. Сээжынгээ оёорой hанаан бодолые түлхюур мэтээр хадагала.
28. Олон зон соо үгэеэ шэнжэжэ дуугара, гансаараа ябахадаа, сэдьхэлээ шэнжэхэ юумэ.
29. Миниихи зүб гэжэ бардамлаа hаа, мунхаг тэнэгтэ тоологдохош.
30. Хахасашагүй нүхэрөө марташагүй үгөөр бү гомодхоогоорой.
31. Уhа абаад ябаhан хүнэй урдуур бү гара, урдуураа гарга. Хооһон амһартатай ябаһан хүнэй урдуур үрдижэ гара. Һайн үзэгдэл гээшэ.
32. Үри хүүгэдэйнгээ, эжы абынгаа хажууда хэрүүл ама, хэрэлдээ шууяа бү хэгты. Хүндэлхөө болихо, үгэтнай үнэгүй болохо. Хүүгэдтнай үгэ дуулажа үгэхэеэ болихо, зүрюу, хирзагар зантай болошохо.
33. Захирган, дээрэлхүү зан бү гаргагты. Зөөлэн аад, сэсэн хурса үгэтэй, энеэбхилһэн һайхан шарайтай һаа, хүндэ хүндэтэй ябахат.
34. Уруу дуруу, муу, юумэ гү, али хүниие шарайшалжа бү яба.
Үнгэрһэн үйлэ хэрэг огто бү нэхэ. Хүнүүдые бү муушала, хүнэй мууе бэедээ бү няа.
35. Айлда ороходоо, малгайгаа абаха, захаа буулгаха. Урдаа зүүжэ ябаhан хутагаяа бүhэhөө буулгаха. Энэ хадаа аюулгүй, hайн хүн оробоб гэhэн удхатай.
36. Айлда ороходоо, нохойтой һаань, хүнэй гаратар хүлеэхэ. Үгы һаань, тоншожо орохо. Гэнтэ орожо болохогүй.
37. Айлшаар оромсоортнай, «иишээ гаража һуугты» гээд гэрэй эзэнэй урихада, тэндэнь һууха.
38. Айлшаниие хүндэлхэдөө – өөрыгөө хүндэлнэш, хүндэ туhа хэхэдээ, хүн үгырдэггүй.
39. Айлшан хүн айлhаа гарахадаа, hайхан баяр баясхаланай үгэ хэлээд гараха: «Жаргалтай байгты», «Амгалан ажаhуугты» г.м.
40. Гэрэй эзэд үдэшэжэ гарадаг, зүгөөр аянда ябаhан хүн ашаагаа, сүүмхэ юумэеэ өөрөө бэлдэхэ, уяха, боохо. Ондоо хүнөөр бэлдүүлээд мордоо hаа, шэнээ тэнхээгүй боложо, зобохо гэдэг байгаа.
41. Саашаа ябахадаа, моринhоо (машинаhаа) буужа, харгы дээрэ гү, али хоёр тээшээ таража бэеэ хүнгэлөө hаа, ганзагань нэгэдэхэгүй, хэрэгынь бүтэхэгүй. Нюдэндэнь үбдэг гараха, амыень хомхой долёохо.
42. Харгы замда ябахадаа, бэе бэеынгээ нэрэ шангаар ооголжо, hүхиржэ ябахаар бэшэ, дайдада сууряатаад, үлэшэжэ болохо.
43. Хүнэй hураhан асуудалда харюу зүн соонь, хурсахан ухаатайгаар үгэхэ ёhотой.
44. Газардаhан хүндэ туhала, хүндэ туhалhанаа бү hайрха. Хүндэгүй болохош.
45. Олон үгын олзогүй, дэмы юумэ шашахагүй.
46. Тойроод байгшадтаа hайн юумэ хэхые оролдохо. Хожомоо өөртэш туhалха.
47. Хүнэй ами наhанда хоро хүргэхэгүй.
48. Найдамтай нүхэртэй байха, бэе бэеын харилсаа хүндэлжэ ябаха.
49. Үлзытэй hайн hанаанhаа бү холодо, боди сэдьхэлээ бү марта, хамта олоной нангин хэрэг бүтээжэ ябаарай.
50. Һанаhан бүхэнөө хүндэ элирхэйлэнгүй яба, тэрэ энэ гэжэ бү
hайрха, иигэ тиигэ гэжэ дэмыдэ бү ноёрхо.
51. Олоной hаналые хүлеэ, өөрөө сэсэрхээд, бү сухалда, нэгэндэ урбажа, нүгөөдэдэ няалдажа бү яба. Өөрын тус сэлмэг сэсэн бодолтой ябажа hура.
52. Бусад хүниие шооложо гү, али доошо хаража, элдэб нэрэ үгэжэ ябалтагүй.
53. Хүн гээшэ өөрыгөө магтахагүй, ондоо хүниие доро хараха ёhогүй.
54. Хүнэй нюуртань бү магта, һаймһарһан шэнги болохош, нюр- гандань бү муушала, нюргандань муушалхада, араһаань маряажа, эритэ шааһантай адли.
55. Бэеэ шүүмжэлдэг хүн бусад зондо шүүмжэлүүлхэгүй юм.
56. Бага сагын юумэнһээ бү жэрхэгты. Жэрхээ һаа, үбдэжэ бо- лохот.
57. Үсөөн үгэтэй хүниие хүндэлдэг ба тиимэ хүнэй үгэнь үнэ- тэй гэдэг.
58. «Олон үгын олзогүй, ганса үгын гарзагүй» гэдэг һургаал үгын ёhоор дуугай түбшэн ябахаар.
59. Хэрбэеэ эндүүржэ гү, али ойлгомторгүй хүнэй һүеы, үльмы хүл гэшхэжэрхёо һаа, болгоомжотойхоноор тэрэ хүнэйнгөө гары- ень баридаг ёһо бии. «Хүлисэгты, мэдэнгүй гэшхэбэб» гэһэн уд- хатай болоно гээшэ ааб даа.
«АБЫН ҺУРГААЛ – АЛТАН, ЭЖЫН ҺУРГААЛ – ЭРДЭНИ» номhоо абтаба. Автор — Цыремжит Батоева, багшын ажалай ветеран, Ородой холбоото уласай габьяата багша.