Хүүгэ үргэжэ абаха ёһо

25.10.2024

Монсон-монсогхон толгойхон,

Мойһон харахан нюдэхэн,

Хонгор багахан хүбүүхэмни,

Хүдэр баатар болоорой.

Бүүбэй хөөрхэн хүбүүхэмни,

Заяатай эжын хүбүүхэн,

Эжы абын хүүгэхэн,

Эрхиихэн баатар болоорой!

Урдандаа хүүгэдгүй айлнууд үхибүүдэй үшөө ухаа ороодүй, нарай байхадань үхибүү үргэжэ абадаг байгаа. Гэбэшье хаа-яа арбаадтай, арба гараһаншье үхибүүдые үргэжэ абаха ушарнууд бии һэн. Үхибүү үргэжэ абаһан айл хүүгэдэйнь түрэһэн эхэ эсэгэдэ баясхалан хүргэжэ, хубсаһа хунар үмэдхүүлдэг, шадалтай айл һаа, моришье бэлэглэгшэ бэлэй. Үргэжэ абаһан айл тэдэ үхибүүдээ тон өөрынгөө үхибүүн шэнгеэр хүмүүжүүдэг байгаа. Үхибүүдыншье үргэжэ абаһан эхэ эсэгэеэ эхэмни, эсэгэмни гэжэ һанадаг, нэрынь нэрлүүлдэг, угынь залгамжалуулдаг байгаа юм. («Лодон багшын дэбтэрһээ», Буряад-монгол ном хэблэл, Улаан-Үдэ, 2014 он, 123-дахи нюур).

Хүүгэ үргэжэ абахын урда тээ, ерээдүйн гэртэхин нэн түрүүн дасан ошожо, энэ хүүгэд манай хотон хорёодо ороо һаа таараха гээшэ гү гэжэ зурхайда үзүүлдэг ёһотой. Тиин зурхайда нюуртай, һайн гараа һаань, үргэжэ абаха тэгшэ, һайн үдэр элирүүлэгдэжэ, хүүгэдэй түрэhэн эхэ эсэгэ хоерой гэртэ хадагтай ошожо хөөрэлдөөд, зүбшөөл абадаг. Хүүгэ үргэжэ абахаяа байһан гэртэхин түрэһэн эхэдэнь бэлэг баридаг заншалтай. Баян, шадалтай айл һаа, адуу мал бэлэглэдэг. Ехэнхидээ түрэһэн эхыень баярлуулжа, торгон бүд, алтанай зүйл баридаг һэн.

Шэнэхээнэй Баруун Һомон нютагһаа гарбалтай Доржын Сэнгэл эгэшэ 6-7 наһатай ябахадаа хүүгэ үргэжэ абаха ёһолол хараад, хадуужа абаһан байна. Сэнгэл эгэшэ хөөрэнэ: «Хүүгэ үргэжэ абахаяа ошоходоо, үбгэн hамган хоер саахар болон бусад амтан хоолтой, олон үхибүүдые суглуулаад, дахуулаад тэрэ айлда ошодог байhан. Ушар юуб гэхэдэ, ондоо айлай болохоео байһан үхибүүнэй ахай, абгайнарынь дүүгээ харамнажа болохо. Тэдэнэй hамааржа, наадажа, саахарай хойноһоо үймэлдэжэ, шууялдажа байха үедэ үргэжэ абажа байһан гэртэхин хүүгэеэ абаад гэрhээ гарадаг байгаа.

Дулдаргын аймагай Зүдхэли нютагһаа уг габалтай Бадмаханда Загдаева залуу ябахадаа Зугаалай нютагай Янжимаев Бадма ахаһаа (1928 оной) хүүгэ үргэжэ абаха ёһо тухай дэбтэр дээрэ бэшэжэ абаһан байна. Бадмаханда эгэшэ хүнэй наһанда ехэ туһатай ёһололтоео үүри басаганайнгаа хүбүү үргэжэ абахада хубаалдаhан байна. Тиигэжэ нүхэр басаганиинь заншалай тон ёһо хүбүүн үри үргэжэ абаа. Мүнөөдэрэй байдалаар, тэрэ үргэмэл хүбүүн томо болоһон, гэр бүлэтэй, ажал хүдэлмэритэй, ажабайдалынь дүрбэн тэгшэ гээд Бадмаханда эгэшэ тэмдэглэнэ.

Янжимаев Бадма ахаһаа абаhан тодорхой мэдээн. Хүүгэ үргэжэ абахаа ошоходоо ганса үргэжэ абаха айл бэшэ, харин хажуудань түрэл гаралынь ошолсодог. Айлшадай орожо ерэхэдэ, нэн түрүүн, халуун сай аягалжа хүндэлдэг, сай баряан соогоо хэрэгээ хөөрэлдэдэг. Үхибүүе үргэжэ үгэхэеэ байhан айлай хэшэгэй гэртээ үлэхынь түлөө, эжы аба хоеройнь унтадаг орон хүндэлэн табидаг. Үргэжэ абаха гэртэхин эжыдэнь үмдэ бэлэг бэлдээд ерэдэг.Үмдэн энэ ёһолодо ехэ удха шанартай. Ерэһэн зон тэрэ үмдөө унтари дээрэнь гонзойтор табидаг. Энэ айлда, уг удамдань хүүгэдэй һүлдэ үлэжэ, үшөө олон хүүгэдтэй болохо гэһэн удхатай. Тэрэнэй удаа түрэһэн эжынь оронойнгоо дэрэ талада, үргэжэ абажа байһан эжынь ороной мухалайда һууха ёһотой. Иигэжэ һуугаад түрэһэн эжынь хүүгэеэ үмдэн дээгүүр ерээдүйнь эжыдэнь үгэнэ. Тиихэдээ энэ үри түрэһэн эсэгынгээ угһаа таһаржа, ондоо угай болобо гэһэн удхатай. Үргэмэл гэртэхин хүүгэеэ абаад, гэрhээ нэгэшье дуугарангүй гаража ошохо ёһотой. Хүүгэеэ үгэжэ байһан эжыдэ энэ ёһололой үедэ уйлажа, нулимсаяа гаргажа болохогүй.

Могойтын аймагай Хара-Шэбэр нютагһаа уг гарбалтай Цыремжит Эрдынеева (1941 оной) хөөрэнэ: «Хүүгэдые үргэжэ абажа байһан айл үхибүүнэй түрэһэн эжыдэ унтари дээрээ дэбдеэд хэбтэхэ шэрдэг болон үмдэ заабол бэлэг болгожо үгэдэг зашалтай һэн. Түрэһэн эжыдэнь бэшэшье бэлэгүүдые барюулжа, тон ехээр баярлуулха заншал байгаа».

Багшын ажалай ветеран Цыремжит Батоевагай (1945 оной) хөөрөөнһөө: «Буряад арадай заншалаар үхибүүнэй түрэһэн эхэдэ дэгэл үмдүүлдэг байһан. Малгай бэлэг үгэжэ болохогүй, юундэб гэхэдэ уруугаа хараһан, дээшээ хараһан гутал бэлэглэжэ болохо. Үхибүүнэй шуһан, мяхан түрэлөө мэдэжэ ябахын түлөө хүүгэ үргэжэ абаһан гэртэхин хүүгэеэ түрэлхидтэнь айлшалуулжа байдаг һэн.

Агын аймагай Согто-Хангилһаа уг гарбалтай Светлана Махабадарова иигэжэ хөөрэнэ: «Буряад айлнууд олон үхибүүдые тэжээжэ, гарыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргэжэ, үнэр баян ажаһуудаг байгаа. Нэрээ нэрлүүлхэ, угаа дамжуулха хүбүүд ехэ сэнтэй юм. Гурбан хүбүүдые һубарюулаад түрэһэн һамгые «дархан бэри» гэжэ нэрлэдэг. Гурбан хүбүүдые таһалжа, хүндэ үгэжэ болохогүй, хорюултай байһан. Эдэ хүбүүд түрэһэн саг һаа эхилжэ дундаа нягта холбоотой, бата бэхи, гурбан эрдэни мэтэ ябаха еhотой».

«Лодон багшын дэбтэрhээ» гэжэ ном соо иигэжэ бэшэгдэнэ: «Хоер айл байгаа. Нэгэниинь нэгэ хүбүүтэй, нүгөөдэнь гурбан хүбүүтэй. Теэд түрүүшын айлай ганса хүбүүнэй үхэшэхэдэнь, нүгөөдэнь гурбан хүбүүнэйнгээ нэгые тэрэ айлда үгэбэ. Тэрэ хүбүүниинь хэдэн жэл болоод байхада, баһал үхэшэбэ. Тиихэдэнь тэрэ айлда хоёрдохи хүбүүгээ баһа үгэбэ. Тиигээд байтараа тэрэ айлай өөһэдтэнь үлэһэн ганса хүбүүн үхэшөөд, өөһэдөө хүбүүгүй болошоогшэ бэлэй».

«Гансаһаа газар дүүрэхэ, хоёрһоо хушуу дүүрэхэ» гэһэн буряад угсаатанай сэсэн үгэ бии. Хүүгэдгүй айл ганса монсогорхон үриие үргэжэ абаад, угаа саашань дамжуулдаг, үбгэрхэ наһандаа һайханаар үргүүлжэ байдаг ушарнууд манай ажабайдалда дайралдаг. Зарим айлнууд хүүгэ үргэжэ абахадань, хүүгэ дахуулдаг. Тиимэһээ хүүгэдые үргэжэ үгэхэ гээшэ ехэ буянта хэрэг гээд аха захатан тэмдэглэдэг. Хэрэг бүтээхэдээ хүн гээшэ үнэн зүрхэнһөө шүтэжэ, ёһыень сахижа бүтээбэл, энэ хэрэг номой ёһоор бүтэхэ аргатай, ерээдүйн сагта хүндэ һайн нүлөө үзүүлдэг.

Дээрэ бэшэгдэһэн, мүн бэшэшье ёһо заншалнуудаа сахижа, ажабайдалдаа нэбтэрүүлжэ, залуу үетэндөө дамжуулжа байхамнай шухала.

Хандама Мункуева, методист