1. Бүһэтэй хүн дабшалжа һууха, эхэнэр хүн сомсойжо һууха.
2. «Эхэ эсэгэеэ алдаа бэшэ хадаа эльгэеэ юундэ тэбэреэбши», — гэhэн үгэ байха.
3. Үглөө бүри хүйтэн уһаар нюдэеэ угаахада, нюдэнэй хараа хүгшэртэрөө муудахагүй.
4. Хоёр гарай нэрэгүй хурганда бэһэлиг зүүбэл, хэшэг гараха- гүй, муу юумэн орохогүй.
5. Ном судар, журнал, газетэ болон саарһан дээгүүр гэшхэжэ ябахагүй. Ном, үзэгүүд гээшэ ухаан бодолой нангин хэрэгсэл.
6. Үүдэ руугаа хаража унтахадаа, хүн хооһорхоо зүгнэхэ.
7. Утаһа шүдөөрөө хазажа таһалхадаа, шүдэеэ муудхааха.
8. Нара, һара руу хаража, бэеэ сэбэрлэхэгүй.
9. Олон могойн суглархые харабал, үхибүүтэй боложо, элбэг дэлбэг болохо.
10. Боро хараанаар ба hүни түлеэ хахалхагүй, уhа удхахагүй, hү- хирхэгүй, үхибүүе уйлуулхагүй. Боро хараанда хии юумэн олоо- роо ябаха, хүндэ hаад татаха. Боро хараанаар хэншүү табиха, хии юумэнүүд хэншүүгэй үнэрөөр хооллоод, холодон ошохо гэдэг аабза.
11. Газарта хэбтэhэн ганса юумэ, үрөөhэн юумэ абахагүй. Эзэ- тэй болоод байна, хүн үбдэхэ, зобохо, зүүдэлхэ, айха.
12. Харгы сэбэрлэхэдээ, хүн ехэ буян хэдэг. Мориной хүлдэ, ма- шинын мөөртэ hаалта хэхэгүй.
13. Орожо ябаhан хүнэй урдаhаа шорой бү хама. Айлшанай ошотор хүлеэ, үгы гэбэл, шоройhоо алад гаргаад, саашань хама- жа, түргэхэн дүүргэ.
14. Гэр соогуураа эшхэрхэгүй. Аман соогоо сула дуу гүнгэнэжэ бү яба, бүхы жаргалаа гүнгэнэжэрхихэш.
15. Үбшэн бэшэ аад, бү гэншэ, бү ах-ха ёх-хо гээрэй – үбшэн дуудахаш.
16. Нюргаа үргэлөөд бү яба. Хэшэгээ алдаад, нүгэл шэрэхэш (ажабайдал муудаха).
17. Хэлээрээ шомшорходо, hанаа алдахада, бэе hула болоод, hүнэhэн зайлаха.
18. Шоройгоо сэбэрээр хама. Сэбэрээр хамаа hаа, сэбэрхэн үб- гэнтэй (hамгатай) болохош гэхэ.
19. Шоройгоо богоhо дороо бү обооло. Шоройгооршни дамжажа, гэртэшни муу юумэн орошохо. Галай үүдэндэ шорой бү суг- луула, гал бузартаха.
20. Шалтаггүйгөөр энеэхэгүй, зоной аяар байха юумэ.
21. Юумэ гээбэл, олохоёо болибол, дабhа үргэ. Нюусгайн хаал- таяа нээхэдэ, олохош.
22. Хүлөө газараар бү шэрэгты, гуталаа гамнагты, анханhаа тэг- шэ гэшхэжэ hурагты гэжэ хүүгэдээ жааhаань hургаха.
23. Айлда хюмhаяа абажа болохогүй, ёро харахат. Хюмhаяа тайража абаад, газарта буладаг юм. Газар малтахадаад, хюмhа- яа булахадаа, иигэжэ хэлэхэ: «Тэмээнэй hүүлэй газарта хүрэхэдэ, тэхын эбэрэй тэнгэридэ хүрэхэдэ гараарай». (Хюмhые үхэрэй залгяа hаа, гүзээн соонь ургашадаг юм, тиимэhээ булаха).
24. Үhэеэ тайраад, абхуулаад, сэбэр газарта гаргажа, hалхинда хиидхүүлэн табиха. Тиихэдээ: «Үбhэ ногооной үндэhэндэ хүр- мэлдөөд, модоной мүшэртэ үлгэлдөөд, тураг шубуудай урихан уурхай болоорой», — гэжэ хэлэхэ.
25. Хүнэй урдаhаа эритэй юумэ баряад бү яба, эндүү боложо болохо.
26. Хүлөө зохидоор табижа hуу, улыень хүндэ бү харуула. Хүн дураа гутаха.
27. Гуталаа улаарнь зэргэсүүлжэ, хүнэй мүрhөө холо табижа hура.
28. Хүнэй гээhэн алта, мүнгэшье олоо hаа, зондо дуулга, сонос- хо, бү олзуурха. Хүнэй сагаан зөөри эзэндээ байхадаа, хэрэгтэй гэжэ мэдэ. Ойро зуура бариисатахын түлөө үлүүдэ ухаан бодолоо тамалан гүйлгэжэ, мэхэ гохо бү гарга, худалаар бү хэлэ, бү хобло. Сэбэр сэхэ зантай, hэшхэлтэй ябахаhаа үлүү юун байха бэлэй.
29. Ташаагаа бү тула – дээрэлхэhэн гү, али баhаhан зан харуул- наш.
30. Гэр соогоо hуняахагүй, хармаандаа гараа хээд ябахагүй. (Залхуугай тэмдэг).
31. Үргэеэ, шанаагаа бү тула. Толгойгоо даажа ядаhандал, hула тулюураа хүн зондо харуулнаш.
32. Гараа ехээр бү hэжэрэ. Нюдэндэ харагдадаггүй амитадые алахаш гэhэн удхатай.
33. Эртэ бодобол, нэгэ юумэ харахаш, орой унтабал, нэгэ юумэ шагнахаш.
34. Түлеэ гэртэ оруулаад, шангаар дээрэhээ хаяжа болохогүй. Гэрэй заяаша, галай заяаша, үүдэн тэнгэриие залд гүүлэхэш. Эдэ заяашадые гомодхоогоо hаа, өөдэлхэгүйш.
35. Һүни орой хюмhаа абахагүй, шэхэнэй хулхи малтахагүй (хүнэй hүнэhэн hүни хюмhан доро, шэхэн соо хоргодоод байдаг).
36. Ажал хүдэлмэри хэхэдээ, нарин нягтаар, урин зантайгаар хэ. Уур сухал боложо, энэ тэрэ юумэеэ бү шэдэгты, хожом хүү- гэдтнай һажааха.
37. Атаа жүтөөндэ абтангүй, эрдэмээ дээшэлүүлхээ оролдогты.
38. Хүлөөрөө гэрэй үүдэ, пеэшэнэй үүдэ хаагаа һаа, гэрэй, галай заяашанууд гомдохо. Хэһэн хэрэг бүтэсэгүй болохо гэхэ аабза.
39. Орон дэлхэйдээ, одото тэнгэридээ, нютаг нугынгаа эзэдтэ сайнгаа, эдеэнэйнгээ дээжые үргэхэдөө, толгойдоо малгай үмдэхэ еһотой.
40. Буряад зон газар зурадаггүй, малтадаггүй байһан гээшэ. Хэрбэеэ хэрэгтэй болоходоо, алтан дэлхэйдээ һү гү, али орооһо үргэжэ, гуйлта хээд малтадаг.
41. Алтан дэлхэйн һахал – ургамалые гамнажа ябаха. Хии тала- да таһалжа, үлхижэ бү ябагты — үрэнь, жэмэсынь хомордохо.
42. Хүдөөгэй ганса модые хүндэжэ, хухалжа ба тайража болохо- гүй, эзэтэй болошоһон байха, эзэниинь сухалдаха.
43. Гэртээ мүлхижэ, дүрбэ мүсөөрөө ороходоо, мууе зүгнэхэш. Үбшэн тахал, үхэл ерүүлхэ.
44. Гэрэйнгээ богоһодо эритые — һүхэ, хутага, хайша, һүүшэ г.м. бү хүргэ. Энэ хадаа богоол зараса болоод ябахые, өөдэлхэгүйе зүгнэнэ.
45. Зэлэ татажа, дулаан ороноо бусажа ябаһан шубуудые тооло- бол, хургаараа заабал, шубууд аян замдаа ядарха, зобохо, баршаг- тайгаар бусаха. Зааһан, тоолоһон хүнэй үлзы жаргалынь зайлаха.
46. Орожо байһан бороогой дуһал альган дээрээ бү тодо. Тодо- бол, тэнгэри задаржа, бороо ехэдэхэ, уһанай ехэ аюул болохо.
47. Альган дээрээ үзэг бэшэг бү бэшээрэй, бэеын мэдэрэл до- ройтохо.
48. Альгаяа ондоо хүндэ бү харуула, тэндэш хуби заяаншни хуу баран һиилээтэй, зурагдаатай байна. Хүнэй нюдэнэй хорон шэнгэхэ.
49. Хэрбэеэ аха дүү хоёр гарайнгаа альгануудые урда урдаһаа ниилүүлжэ наадабал, эбээ таһарха, тоосолдоотой болохо.
50. Эхэ эсэгын нэрээр үхибүүдээ нэрлэдэггүй.
51. Түрэhэн нагасынгаа нэрые нэрлэдэггүй, «нагаса» гэжэ хан- дадаг. Нагасын тэнгэри (влияние) ехэ гэхэ.
52. Шажанда хабаатай ламанарай нэрэ баhал үгэдэггүй байhан.
53. Нүгшэhэн хүнэй нэрые баhал хүүгэдтээ үгэдэггүй ёhо байха, гараhан заахан үритнай өөрын хуби заяанай харгытай, дэлхэйдэ хүн боложо мүндэлөө ха юм.
54. Архидалга гээшэ хиирэлгэ (үбэштэй, мэдэрэлгүй бололго). Тиимэhээ архи хадаа хорон гэжэ багаhаа ойлгохо хэрэгтэй.
55. Магазинhаа архи абадаг, хүниие хүндэлнэбди гэжэ «духаряа баригты» гэдэг. Алтан дэлхэйдэ архи үргэхэдэ, сэржэм болодог, зүгөөр сахюусадта үргэдэггүй.
56. Наймаа хэжэ, хүнэй мүнгэ бухажа эдихэдээ, аша зээнэрэйн- гээ, гушанарайнгаа саашанхи hуудалай харгы муудхаадаг.
57. Хэмжүүртэйгээр унтахада, бэедэ амар байха.
58. Саг соогоо, хэмтэйгээр эдеэлхэ. Саг соогоо амараад, нэгэ сагта унтажа, бодожо бэеэ hурга.
59. Харуу хүнтэй ехээр бү холбоорилдо, хадхамитай байха.
60. Буряад зон ном судар, саарhан гээшые дээгүүр хадагалжа табиха газар бэлдээд, үзэжэ, уншажа байдаг байhан. Гэшхэжэ, хаяжа байбал – ехэ алдуу.
61. Бусалhан халуун уhа, халуун үнэhэ газарта адхабал, гэмгүй хорхой, сохо, шумуул хороохош – нүгэл бэедээ хуряахаш.
62. Эхэнэрэй бүhые эрэ хүн зүүхэгүй – хии мориниинь муудажа, урагшагүйдэхэ.
63. Һайн нүхэрэй туhалhан туhые hанажа, мартангүй ябахые оролдо.
64. Хүнэй hайниие хаража, үйлэ хэрэгтээ зүбөөр зохёон, бэелүүлжэ ябахада, өөрыншни харгы зүб, зондо абтасатай байха.
65. Аха, эгэшэ байбал, дүү зондо hайн hайхан жэшээ харуулжа ябахые оролдо.
66. Худалаар хуурмаг, суурхаhан үгэдэ орожо, муу замда оролто- гүй. Бодомжолхо хэрэгтэй.
67. Эрдэм мэргэжэлые бэедээ шэнгээжэ, үндэр бодолые хүг- жөөн яба.
68. Хүнэй юумэ хулуужа, буляажа, дээрмэдэжэ абахагүй. Хүнэй зөөри эзэтэй гэжэ мэдэ.
69. Худалаар хэлэхэгүй, нэгэндэ билдагашажа, худал юумэ ба- римталхагүй – хожомоо тэрэнээ өөрөө үзэжэ эдлэхэш.
70. Муу хуулинуудые баталхагүй, hалихай хүнүүдтэ анхаралаа хандуулхагүй.
71. Юумэнэй удхые ойлгоогүй аад, энеэхэгүй – тэнэгэй тэмдэг болоно.
72. Муу алдарhаа хододоо арсаха хэрэгтэй.
73. Уур сухалhаа өөрыгөө hэргылжэ яба.
74. Баян аад, хүндэтэй ябахын тула этигэмээр олон нүхэдтэй бо- лохо хэрэгтэй, зүгөөр билдагуушадые илгаруулжа шада.
75. Залхуу ба бусад хойрог юумэнhөө өөрыгөө сэбэрлэхэ хэрэг- тэй.
76. Нүгэл гээшэ хоёр янза байдаг: гэмтэй ба гэмгүй. Бага, дунда, ехэ гэм гэжэ байха. Тиимэhээ үйлэ хэрэгээ, хэлэ амаяа нарилжа ябаха.
77. Муу юумэн баhа гурбан янза байдаг: бага, дунда, ехэ. Зүрхэн- дөө хоротой хүн ондоо хүнүүдтэ хоро хүргэхые хүсэдэг. Холуур ябаха хэрэгтэй. Залхуу хүн hула байдаг. Ехээр нойрсохо, унтаха гээшэ hайн бэшэ. Ходо hэжэглэжэ ябаха гээшэ баhа hайн бэшэ.
78. Сэдьхэлэй hоноржолго тухай иимэ тайлбари бии: газар гээ- шэ бүхы hайн, аша туhатай юумэнэй үндэhэн мүн.
79. Наран гээшэ бэеэ нарижуулагшын харгые гэрэлтүүлдэг, ур- гамал болон амитадые өөрынгөө элшээр дулаасуулдаг, тэдэнэй ургаха ябадалда туhалдаг.
80. Гол гээшэ бүгэдэндэ (hайн муушье hаань) туhалдаг, бүхы юумэндэ илгаагүй туhаяа үгэдэг.
81. Үүлэн гээшэ саг үргэлжэ хаа-хаанагүй зөөжэ ябадаг, бороо- гой уhа асардаг, газар уhалжа, ургаса ургадаг, амитад хооллодог.
82. Урда сагhаа буряад зон хүүгэдээ багадань бороор hургадаг байhан. Дан гоёор хубсалуулха, гоёохо хоригдодог байгаа – бүхы наhанайнгаа жаргал нэгэ доро эдлэжэрхихэhээнь зайсадаг байhан.
«АБЫН ҺУРГААЛ – АЛТАН, ЭЖЫН ҺУРГААЛ – ЭРДЭНИ» номhоо абтаба. Автор — Цыремжит Батоева, багшын ажалай ветеран, Ородой холбоото уласай габьяата багша.