Энэ дэлхэй дээрэ эхэнэр хүнэй үүргэ ехэ юм. Басаган хүн бэеэ хүсэжэ, аба эжын алтан уурхайһаа далижан гаража, хадамда ошодог гээшэ. Хадамай газарта жаргалаа олодог. Уг залгаха үриие түрэжэ, эхэ болоод, ханилһан ганса нүхэртөө түшэг болодог. Энэ хэрэгтэ зорюулагдаһан ёһо заншалнууд буряад угсаатанда олон, гүнзэгы удха шанартай, хүнэй ажабайдалда туһатай юм.
Бэри айлда буужа ерэхэдээ, олон хүнэй анхарал татадаг, шэхэнэй шэмэг, нюдэнэй хужар болодог. Тиимэһээ басаганай гэртэхин хадамда ошохоо байһан басаганайнгаа заһал тон һайнаар түхеэрхые оролдодог бшуу. Сергей Бабуевай болон Цыпелма Бальжинимаевагай «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» гэһэн номой «Басага заһалга» гэһэн хэһэг соо иигэжэ бэшэгдэнэ: «Басаганайнгаа бишыхан байхаһаа хойшо түрэлхидынь хубсаһа хунарыень, унтари хэбтэрииень оёжо эхилдэг байгаа. Баяшуул басаганайнгаа заһал хубсаһыень уран гартай эхэнэрнүүдые хүлһэлжэ оюулдаг һэн».
Буряад угсаатан хэр угһаа мал үдхэжэ ажамидардаг байгаа. Гэрэй эзэн эхэнэр жэлэй дүрбэн сагта малайнгаа арһа элдэжэ, нооһо угаажа, гэр бүлэдөө хүнжэл, олбог, гутал, хубсаһа гэхэ мэтые урладаг һэн. Басаганай заһал олон жэлэй туршада бэлдэхэ ушарнуудшье дайралдадаг байгаа. Унтариин заһалда шэрдэг (олбог), хүнжэл, дэрэ, хушалта гэхэ мэтэ ородог юм.
Лодон Линховоиной «Лодон багшын дэбтэрһээ» гэһэн ном соо «Дэрэ оёхо гээшэ орёо байһан тула уран эхэнэрые хүлһэлжэ бүтээлгэдэг гү, али худалдажа абадаг байгаа» гээд бэшэгдэнэ. Дэрэ 1,20 м утатайгаар, 40 см үргэнтэйгөөр, нюур талыень 25 см үндэртэйгөөр оёдог байгаа. Материалынь һэеы, сэмбэ гү, али хилэн байдаг. Нэгэ хажууень бүтүү болгожо оёхо. Нюур талыень хуһан модоор хушаад, хилэнээр гү, али торгоор бүрихэ, дээрэнь шара, улаан үнгэтэй утаһа даруулан оёхо. Тиигээд 9 мүнгэн тоборюулгатай таб гурба-гурбаар зэргэлүүлэн хададаг. Дундахи табтань үнэтэ шулуу һуулгадаг заншалтай байгаа. Батажаргалай Сэрсэгмаагай «Угаа уһанда хаяагүй» гэһэн ном соо: «Басаганай хадамда ошоходо, шүрэ, хуба, тана шэгэдхэһэн юһэн мүнгэн табтай дэрэ түхеэржэ, хоёр хүнэй толгой хэтэ мүнхэ ниилүүлжэ, ута наһатай, удаан жаргалтай һуухын бэлгэ тэмдэг болгон, оро дэбидхэр бэлдэжэ үгэдэг байгаа» гээд бэшэгдэнэ.
Ага тосхондо Цыдып хүрьгэнэйдөө гурбан зөөлэниие эдлэжэ байһан Могойтын аймагай Хүһөөшэ нютагһаа уг гарбалтай, 86 наһатай Раднаева Бутит эгэшэ дэрэ тухай иигэжэ хөөрэбэ: «Дэрэ гээшэ толгой дороо дэрлээд унтадаг зүйл. Басаганайнгаа хадамда гарахада, шадалтай айл уран гартаниие хүлһэлжэ, дэрэ оюулдаг, харин юрын зон өөһэдын хүсөөр бүтээдэг байгаа бшуу. Дэрэ соогоо хүүгэдэй хубсаһа хэжэ дүүргэдэг һэн. Үшөө нэмэжэ хэлэхэдэ, үендөө хүрэһэн үхибүүнэйнгээ үһэ хайшалаад, дэрэ соо хэдэг байгаа. Энэ хадаа хайшалһан үһэнэйнь адис мэтэ байһые гэршэлнэ».
Багшын ажалай ветеран Цыремжит Батоевагай хөөрэһөөр, нагаса эжынь дэрэ соо зайдаһан шүдэр байдаг һэн. Мал адууһанай хэшэг болгожо, басаганай дэрэ соо шагайнуудые, тэрэ үедэ ехэ хомор байһан торго, хоргой, хүүгэдэйнгээ хатаад унаһан хүйһэ зөөлэхэн бүд соо орёогоод хэдэг байһан ха.
Хара-Шэбэрэй 1941 оной Цыремжит Эрдынеева иигэжэ мэдүүлнэ: «Дэрэ гээшэ эхэнэр хүндэ ехэ удха шанартай байгаа. Басагаяа хадамда үгэхэеэ байһан гэртэхин дэрэ соонь хурьганай элдэһэн арһа, оёдолой утаһануудые, шэхэнэй һиихэ болон даруулга хэдэг һэн».
Буряад угсаатанай түрэ хуримда «Дэрэ буляалдаан» гэһэн наадан залуушуулай дунда эмхидхэгдэдэг һэн. Энэ наадан нютаг нютагта өөрын онсо илгаатай, удха шанарынь ондо ондоо байһан гээд тэмдэглэхээр. Шэнэхээнэй Баруун һомондо тоонтотой, 1956 оной Одоной Намжилма эгэшэ басаганай дэрэ буляалдаан тухай һонин мэдээ хөөрэбэ: «Минии аба 1913 ондо Бооржын аймагай Үерэнгэ нютагта түрэһэн юм. Хүүгэд ябахадамни, буряадай ёһо заншалаар һонирходог зон манай абада ерэдэг һэн. Тэдээндэ иигэжэ хөөрэһыень ехэ һайнаар хадуужа абаһан байнаб: «Тэрэ сагта басагаяа хүргэжэ ошоһон моритой урагуудай худынгаа бууса нара зүб гороолжо байхадань, хүбүүтэ талын аха захатан һү үргэдэг һэн. Басагандаа гэжэ түхеэрһэн заһалаа морин тэргэ дээрэ ашаад асардаг байгаа. Теэд дэрэеэ тон хүнэй харахаар газарта хэдэг һэн ха. Дэрэ буляалдаанда басагата талын залуушуул дэрэеэ буляажа абабал, залуу айлай ууган үри басаган гараха гэһэн тэмдэгтэй байгаа. Харин хүбүүтэ талын буляабал, хүбүүн үри түрэхэ гэһэн удхатай».
Дэрэ буляалдаха урдын заншал Сергей Бабуевай болон Цыпелма Бальжинимаевагай «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» гэһэн номдо дахин тэхэрие. Тэрээн соо дэрэ буляалдаха ёһолол тухай иигэжэ бэшэгдэнхэй: «Урданай түрэ дээрэ «Дэрэ буляалдаан» гэжэ наадан болодог байһан юм (отнимание подголовника).
Басаганай заһал заһахадаа, дэрэ соонь элдэб янзын саахар, бообо гэхэ мэтэ юумэнүүдые зорюута хэжэ, шангаханаар бүрижэрхидэг байгаа. Басаганай болон хүбүүнэй талаһаа хэдэн залуушуул можо боложо хубаараад, тэрэ дэрэеэ буляалдадаг һэн. Басага хүргэжэ ерээшэд дэрэеэ буляалгахагүй гэжэ аһан шадалаараа оролдохо. Харин хүбүүтэ талаһаа байгшад дэрыень буляажа абахые эрмэлзэхэ. Хэрбэеэ эдэнэр басаганай талынхидһаа (урагуудһаа) дэрыень абажа шадаагүй һаа, алта мүнгэ, архи тамхи барижа байгаад гуйха ушартай һэн. Тиигэжэ үгэеэ ойлголсоһоной һүүлээр урагууд дэрэеэ худанартаа үгэдэг байгаа. «Лодон багшын дэбтэрһээ» ном соо «Бэриие хүргэжэ ерэһэн моритой эхэнэрнүүд шэнэ гэр эхэнэрэй дүхэриг хоёрые мориной хатараар гурба дахин нара зүб тойроно. Эдэнэй тойрожо ябахада, дүхэригтэ байгаашадай зүгһөө тэдээн тээшэ шэглүүлэн һү үргэдэг һэн. Гурбадахяа тойрожо ябахадань, хоёр талын хүбүүд тэргэ дээрэ байһан дэрэ буляалдажа эхилдэг. Носолдожо носолдожо, али нэгэниинь гартаа оруулха: бэшэнэй гарһаа мулта татан абажа, гансаараа баряад үлэшэхэдэнь, хүн буляалдахаяа болихо ушартай. Гуримайнгаа ёһоор болбол, бэриие буулгагша талань буляажа абаха ёһотой байгаа. Теэд хүсэ тэмсээн дунда нүгөө талань абашоо һаа, дэрэеэ тэдээндээ үгэгшэ һэн. Тиихэдэнь һамгадай дүхэригэй дунда байһан урса дотор абаашажа дэрэеэ хэхэ ёһотой.
Урса гээшэнь метр тухай утатай нариихан мододые нэгэ үзүүрээрнь холбожо уяад, нүгөө үзүүрнүүдыень алсайлгажа, газартахадаад, өөдэнь бодхоожо, шэнэ һэеыгээр хушахадань, гурбан самсаалтай пирамида болохо юм. Тэрээн доро дэбдеэтэй тохом мэтын юумэн дээрэ дэрэеэ табидаг һэн. Зарим нютагта дэрэ буляаһан хүн тэрэнээ абаашажа, урса доро табяад, үзүүрыень һандайлаад һуушадаг байгаа. Тиихэдэнь хадаг үбсүүн хоёрые тэрээндэ барижа, дэрэеэ абадаг һэн».
Шэнэхээнэй Баруун һомондо тоонтотой, 1949 оной Жамбалай Балдандоржи ахатай уулзажа, дэрэ буляалдаан тухай асууһамнай, тэрэ иигэжэ хөөрэбэ: «Би арбаад наһатай ябааб. Шэнэхээнэй Тэмээн Хүзүүн гэһэн нютагта нэгэ һэеы гэр соо дэрэ буляалдаа һэн. Шүүһэниинь хониной төөлэй баряад, «Үдхэһэн адуу малтнай үдэсэтэй, үргэһэн үхибүүдтнай үндысэтэй байг» гэжэ үреэгээд, гэрэй тооноор газаашань шэдээ һэн».

Хуби заяагаа нэгэдүүлжэ байһан залуушуулай ерээдүй сагай ажабайдалдань дэрэ гээшэ гол һуури эзэлдэг байһан. Басаганай хадамда ошоходо, гэртэхиниинь олон янзын заһал бүтээжэ үгэдэг. Харин басаганай заһал — дэрэ — хоёр хүниие ниилүүлнэ гэһэн удхатай. Дэрэ оёходоо, гэртэхин үреэлэй һайхан үгэнүүдээр «шэмэглэдэг» байгаа. Үшөө тиихэдэ басаганай дэрэ соо аба эжын бэлэглэһэн далда удхатай сэнтэй зөөри хэжэ дүүргэдэг һэн. Тиигэжэ хоёр залуушуул аба эжын үршөөһэн дэрэ дэрлээд унтахадаа, хододоо амгалан байдалтай, эбтэй эетэй байха, жаргал эдлэхэ гэһэн удхатай. Хүнэй наһанда аба эжы гээшэ амиды бурхад гээд хэлэдэг. Тиимэһээ үреэһэн һайхан үгэнүүдынь хүнэй ажабайдалда нэбтэрэн шэнгэдэг заншалтай. Урдын сагта басагад хара залуугаар хадамда ошожо, аба эжыгээ һанажа, досоогоо уйтарха ушарнууд болодог байгаа. Эгээл энэ үедэ дэрынгээ гоёоһон нюур талыень гараараа аалихан эльбэхэдээ, басаганай сэдьхэл тэниидэг һэн. Сэнтэй зүйлнүүдээр дүүргэһэн дэрэ дээгүүр алхажа болохогүй, хорюултай юм.
Шэнэхээнэй Баруун һомон нютагта тоонтотой Доржын Сэнгэл эгэшэ олон дэрэ оёжо бүтээһэн байна. Тэрэ дэрэ оёхо дүй дүршэлтэеэ бидэниие танилсуулба. Дэрын нюур тала оёходоо, гадартань хилэн бүд баряад, дотортонь сэмбэ бүд барижа няагаад, хатуу болгодог ёһотой. Дэрынгээ нюур талын тэг дунда утаашаа 17-18 см, үргэнөөрөө 8 cм болохо тэбхэрхэн хоргой хайшалаад һуулгадаг. Сэнгэл эгэшын хэлэһээр, дэрын нюур талада хоргой холбожо оёхо гээшэ ехэ удха шанартай юм: тэрээн соо үри хүүгэдэй һүнэһэн байдаг гээд хэлэгдэнэ. Хоргойгоо дэрын нюур талада оёжо эхилхэдээ, досооһоонь газаа тээшэнь оёдог ёһотой. Үри үндэһэеэ бадаруулха гэһэн удхатай һэн тула эхэ хүн басагандаа дэрэ оёжо болохогүй гэһэн заншалтай байгаа.
Тиимэһээ уран гартай, нүхэртэй, үри хүүгэдые түрэһэн, дүрбэн тэгшэ байдалтай эхэнэрые хүлһэлжэ, дэрэ оюулдаг һэн. Хэрбэеэ басагаяа хадамай газарта хүргэхэдөө, дэрэ оюулаагүй байбал, хожом болгоодшье һаань, басаганай гэртэхин түрэл гаралаа хэлээд, залуу айлай гэртэ орожо, дэрэеэ хүндэлжэ табидаг ёһотой. Энэ хэрэгтэ буряад угсаатан ехэ анхаралаа табидаг байһан.
1930-аад онуудта Агын буряадууд түрэ найрта дэрэ буляалдахаяа болиһон байна. Харин Шэнэхээндэ 1960-аад онууд болотор энэ заншал алдагдаагүй ябаа. Мүнөө гэртэхин шубуунай үдэн, хөөбэр гэхэ мэтэ мүнөөнэй шэнэ зүйлнүүдээр дүүргэһэн пудуушха унтариин бүридхэл болгожо үгэдэг.

Харин урданай түхэлтэй дэрэ оёдог зон мүнөө сагта ехэ хомор. Тиигээшье һаа алтан хурабшатай оёдолшод элинсэгэйнгээ абажа ябаһан ёһо заншал мартахагүй гэжэ оролдонод. Хүнхэр нютагһаа уг гарбалтай Гурын Тэхын Мүнхын Сэсэг абгай басаганайнгаа хадамда гарахада дэрэ оёжо олоной нюдэ хужарлуулһан байна.
Шэнэһэтэй Бооржо нютагһаа уг гарбалтай Мыдык Гонсоронова хадамда гарахадаа абаад ошоһон дэрэеэ олон зоной нюдэ хужарлуулха, Гомбожаб Цыбиковэй нэрэмжэтэ Агын үндэһэтэнэй музейдэ бэлэг болгожо үгэһэн байна.

Хэрэглэгдэһэн номууд:
1. С.Бабуев и Ц.Бальжинимаева «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи», Улаан-Үдэ, «Бэлиг», 2004 г.
2. Басаева К.Д. «Семья и брак у бурят», Улан-Удэ, 1991 // Родильные обряды.С.64.
3.Линховоин Л. «Лодон багшын дэбтэһээ», Улаан-Үдэ, 2012, стр. 225-228.
4. Гомбожапов А.Г. «Традиционные семейно-родовые обряды агинских бурят в конце XIX – XX в.».