Эртэ холын буурал сагһаа хойшо хүн түрэлтэн гээшэ ан гүрөөл агнаха зэр зэмсэг, эдеэ хоолоо буйлуулжа эдихэ тогоо торхо зохёожо ажамидардаг байһан юм. Модон, шулуун, яһан шүбгэ, зүүншье тэрэ үедэ бии боложо, халуун наранһаа, шэмэрүүн һалхинһаа, хүйтэ нойтонһоо дала мүрөө, бэе махабадаа хамгаалха хубсаһа, малгай болон гутал гээшые эхэнэр зон оёжо эхилһэн, эхэнэр хүнэй эрхилдэг гар урлал гээшэ бии болоһон түүхэтэй.  

Тэрэ сагһаа хойшо хэдэн олон он жэлнүүд залгалдан һубарилдаһаар үнгэрэн ошоо. Тиигэбэшье гар урлал гээшэ анханай удхаяа алдаагүй, бүри ехээр хүгжэжэ, дэлхэй дээрэ ажаһуудаг арадууд бүхэн өөрын онсо илгаатай хубсаһа хунартай болоһон юм. Манай буряад угсаатан Ази түбиин тэгэн дунда, Байгал далайн баруун, зүүн эрьеэр, Сэлэнгэ, Хёлго, Энгидэй, Ага, Онон мүрэнүүдэй эрьеэр, Алхана болон Хаан уулануудһаа саашаа, Амар мүрэн хүрэтэр аба хайдагта ябажа, ан гүрөөлые олзолжо, табан хушуу малаа үдхэжэ, жэлэй дүрбэн сагта һайхан ногоотой бэлшээри бэдэржэ, нүүдэл байдалтай ажаһууһан гэхэ.

Түхэреэн жэлэй туршада эртэ үглөөнһөө эхилжэ, үдэшэ орой болотор  зүгыдэл адли хүдэлжэ, гэрэй эзэн эхэнэрнүүд малаа ажалладаг, тэдээнһээ абтаһан һү тарагаа буйлуулжа, арһаа  элдэжэ, шүрбэһэ - утаһаяа томожо, манай эндэхи сагай уларилда тон таарамжатай хубсаһа оёдог, бүтээдэг байһан юм. Арадайнгаа гурим журамые сахин, урлаха шадабари гээшые гэр бүлэнэр басагадтаа хара багаһаань дамжуулдаг, заадаг байһан. Гэр бүлын нагаса болон хүгшэн эжынэр басагадаа, харин тэдэнь өөрынгөө ээлжээндэ өөһэдынгөө басагадые оёдолдо, арһа элдэхэ шадабарида һургадаг байһан заншалтай. Ёһо заншалаа алдангүй, нангинаар сахижа, дүй дүршэлөө дамжуулһаар байтарынь, гар урлал гээшэ үгы болоогүй, уг удамаа дамжаһаар мүнөөни мүнөө болотор байһаар зандаа.

Мүнөөнэй сагта хүн зоной байдал хэды ехээр хүгжэнги шэнжэтэй болоошье һаа, гар урлал гээшэ өөрынгөө удха шанар алдаагүй, бүришье һаа ехээр дэлхэйн зоной анхарал татадаг болонхой. Хаа хаанагүй нютаг бүхэндэ, гүрэн түрэнүүдэй болон бүхэдэлхэйн хэмжээндэ ехэ-ехэ харалга-мүрысөөнүүд, үзэсхэлэн-дэлгэсэнүүд үнгэргэгдэдэг болонхой. Үнгэрэгшэ зуун жэлнүүдтэ манай буряад урашуулай бүтээһэн гоё һайхан хубсаһан, эрэ хүнэй болон эхэнэрнүүдэй зүүдэг гоёолтонууд баруун гүрэнүүдтэ үнгэргэгдэһэн үзэсхэлэнгүүдтэ табигдажа, дэлхэйн зониие гайхуулһан юм гэжэ түүхын хуудаһануудта бэшээтэй байдаг.

Буряадай элитэ эрдэмтэд Г.Ц.Цыбиков, Б.Б.Барадин, Ц.Ж.Жамсаранов, буряадай түүхэ шэнжэлэгшэд Л.Л.Линховоин, А.В.Тумахани, М.Н.Хангалова, П.П.Баторова, И.Е.Тугутова, мүнөө сагай шэнжэлэгшэд Р.Д.Бадмаева, В.Д.Бабуева болон С.Б.Самбуева гэгшэд гар урлал тухай дэлгэрэнгыгээр бэшэһэн байдаг.

Мүнөөнэйшье сагта манай нютагай дархашуулай болон оёдолшодой бүтээлнүүд холо саагуур болоһон харалгануудта суурхадаг болонхой. Гартаа дүйтэй, оёдолой нюуса гээшые һайса мэдэхэ болоһон оёдолшод Ага нютагтамнай угаа олон юм. Үнгэрэгшэ зуун жэлэй туршада ажаһууһан хүн бүхэнэй эжынэр нооһо дээһэеэ, арһа шүрбэһэеэ ажаллаха шадабаритай, ямаршье хубсаһа хунар оёхо эди шэдитэй байһан юм гээ һаа, ехэ алдуу болохогүй. Үнгэрэгшэ зуун жэлэй табяад-жараад онуудай үеэр манай Ага нютагтамнай буряад арадаймнай үндэһэн соёл хүгжэжэ, дуу хатарай, аман зохёолой, уран урлалай харалга-мүрысөөнүүд, һур харбаан, барилдаан гэхэ мэтэ үнгэргэгдэжэ, тойрог доторнай олон тоото  уран һайханай бүлгэмүүд, дуушад, хатаршад, дархашуул, оёдолшод, тамиршад тодоржо гараһан байна.

Тэдэ уран һайханай бүлгэмүүдэй түлөөлэгшэд Иркутск болон Хабаровск хотонуудта үнгэргэгдэһэн зональна харалгануудта өөһэдыгөө эрхим һайнаар харуулжа, Москва хотодо Кремлиин дэргэдэ болоһон ехэ концерт нааданда хабаадахаяа ошоһон түүхэтэй. Энэ ехэ амжалтада нютагаймнай оёдолшод сэхэ хабаатай. Ушар юуб гэхэдэ, тэдэмнай баһал өөһэдынгөө хубита оруулжа, үдэр һүнигүй һуужа, тэдэ олон дуушадта, хатаршадта, шүлэгшэдтэ, хүтэлэн ябуулагшадта нэгэ нэгэ бэшэ, харин хэдэн янзын хубсаһа оёһон зон болоно.

Тэрэ оёдолшодой хоорондо Будалан нютагай хонишон, уран гартай оёдолшон Юмсунова Кларые нэрлэн дурдамаар. Ушар юуб гэхэдэ, тэрэ ганса энэ харалгануудай бэлдэлгэдэ хабаадаа бэшэ, харин забда сүлөөгүй хонишоной ажалай хажуугаар, өөрөөшье хубсаһанай суглуулбари бүтээжэ, Агын аймагай болон тойрогой харалгануудта нэгэтэ бэшэ хабаадажа, Хүндэлэлэй грамотануудаар, үнэтэ бэлэгүүдээр шагнагдаһан юм. Клара Юмсунова өөрынгөө шадабари басагадтаа дамжуулхые оролдоһон байна. Харин тон анхаралтайгаар һураһан, оёдолой нюусыень, дүй дүршэлыень хубаалдан абаһаниинь Лариса басаганиинь болоно.

Хоёр мянга гаран жэлнүүдэй туршада залуу оёдолшон Лариса Аюрова мүнөөнэй үе сагай, баярай хэмжээ ябуулгануудта үмдэхэ ба «авангард» түхэлэй хубсаһа оёжо, модельер-дизайнер гэһэн нэрэ зэргэтэй болоһон гээшэ. 2008 ондо Иркутск хотодо үнгэргэгдэһэн уласхоорондын «Алтаргана» нааданай «Мүнөө үеын хубсаһан» гэһэн янзада эрхимлэжэ, алтан медальда хүртэһэн юм. Тиихэдэ тэрэнэй басаган Сарюна энэ ехэ нааданай тусхай шанда хүртөө һэн.

Наяад-ерээд онуудай үеэр Ага нютагаймнай оёдолшод Долгор Мижитова, Цындыма Балданова, Батор Цыдыпов, Светлана Шойдорова гэгшэд баһал өөһэдынгоо жэнхэни буряадшье, мүнөө үеыншье хубсаһанай суглуулбаринуудые оёжо, аймагай, тойрогой, можонууд хоорондын болон уласхоорондын харалгануудта хабаадаһан, шан хайрануудта хүртэһэн намтартай.

Уласхоорондын «Алтаргана-2008» нааданда жэнхэни буряад хубсаһанай янзада Цыденжаб Цыбикова - алтан медальда, Светлана Цыдыпова – хүрэл медальда, Аягма Дашицыренова - тусхай шанда болон олон тоото харагшадай шагналда хүртэһэн байна. Монгол уласай Улаан-Баатар хотодо болоһон уласхоорондын «Алтаргана-2010» нааданай буряад хубсаһанай харалгын «Мүнөөнэй үе сагай хубсаһан» янзада Ага нютагаймнай модельер Саяна Лхамацыренова Гран-при шанда хүртөө һэн.

«Алтаргана» нааданай Ага нютагтамнай уласхоорондын зэргэтэй болохо үедэ фестивалиин буряад хубсаһанай харалгада талаан бэлигтэй оёдолшон, Хүнхэр нютагһаа гарбалтай, худанса шарайд омогой Лариса Рыгзынова алтан медальда хүртэһэн байна.

2014 ондо Монголой Хэнтэйн аймагай Дадал сомондо болоһон «Алтарганада» Агын аймагай Дашима Гончикова болон Дулдаргын аймагай Дарима Жалсанова гэгшэд баһал амжалта туйлажа, Дарима - алтан медальда, Дашима мүнгэн медальнуудта хүртэжэ, нютагайнгаа зониие ехэтэ баясуулаа байна.

2016 ондо Улаан-Үдэ хотодо үнгэргэгдэһэн “Алтарганада” Могойтын аймагай Цыпелма Бальжинимаева алтан медальда, Агын аймагай залуу модельер-дизайнер Руслан Батожаргалов нааданай тусхай шанда хүртөө һэн. Зүдхэли нютагай «Морин Эрдэни» болон Согто-Хангилай «Талын һолонго» гэһэн суглуулбаринууд «Алтаргана» нааданай ехэ гарай шагналнуудта хүртөө бэлэй.

2018 ондо Эрхүү можодо үнгэргэгдэһэн «Алтарганада» Ага нютагаймнай оёдолшод Нина Митупова, Намжилма Эрдынеева болон Дарима Жалсанова гэгшэд лауредууд гэһэн үндэр нэрэ зэргэтэй болоо һэн.

 Тэрэнэй хажуугаар Ага нютагаймнай оёдолшод тойрог дотор үнгэргэгдэдэг «Элинсэгэймнай алтан шүрбэһэн» - “Золотая нить наших предков”, 2015 онһоо эхи абаһан, арадуудай жэнхэни хубсаһануудай уласхоорондын харалга-мүрысөөндэ амжалтатай хабаададаг гэжэ  би арба холо гаран жэлэй туршада тойрогой оёдолшодой ажаябуулга залан хүтэлэгшэ ябаһан хадаа, Агын Буряадай тойрогой түүхэдэ өөһэдынгөө хубитаяа оруулһан уран гартай оёдолшод тухайгаа бэшэбэб. 

Цырендулма Батомункина,

Үбэр Байгалай хизаараар буряад соёл хүгжөөлгын түбэй ветеран, Агын Буряадай автономито тойрогой соёлой  габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Үбэр Байгалай хизаарай соёлой  габьяата хүдэлмэрилэгшэ