Буряад арадай дуунууд эртэ урда сагһаа, үзэг бэшэгэй бии болоогүй үеһөө эхилэн, хүгжэн ерэһэн түүхэтэй. Элинсэг хулинсагаймнай хэтын хэтэдэ сахижа ябаhан заншал мүнөө дэлхэйн олон арадуудай дунда өөрынгөө хүндэтэ hуури эзэлжэ, уянгатайхан аялгаараа баясуулха үндэр заяатай байhаниинь хэды hайшаалтайб даа.

Арадай дуунууд гүнзэгы удхатай, боди сэдьхэл түрүүлхэ шэдитэй, тэдэнэй удхыень уудалан шагнахада, арадаймнай түүхэ, үбгэ эсэгэнэрэймнай нангин захяанууд шэнгэhэн байдаг. Ажалай, найр нааданай, эхэ эсэгэ, инаг дуран, байгаали тухай гээд олон янзын дуунууд бии.

Аяар холын 1994 ондо Монгол Уласай Хэнтэйн аймагай засаг дарганараар, соёлой ажалтанаар, тэндэхи бүхы буряад-монголшуудаар абтаһан буряад арадай дуу гүйсэдхэгшэдэй дунда урилдаа Дадал сомондо эмхидхэхэ гэһэн шиидхэбэри холын хараа шэглэлтэй байһыень мүнөө бидэ бэе дээрээ мэдэржэ байнабди. Тэрэ сагһаа, аяар 28 жэлэй хугасаа соо, энэ мүрысөөнэй ашаар мүнөө үедэ үгы боложо байһан хэды олон арадай дуунууд мэдээжэ болооб, хүгжэмэй заншал һэргээгдээб?

Арадайнгаа хэр угһаа дамжан ерэһэн баялиг залуу үеын зондо дамжуулха зорилготой тус нааданда «Алтаргана» гэжэ нэрэ үгэлгэ һонин түүхэтэй. Энээн тухай Монгол Уласда 2014 ондо хэблэгдэһэн "Буриад зоны "Алтаргана" наадам" гэһэн сэдэб соо Балбарын Ганхуяг - 1994 ондо Дадал сомоной засаг даргын орлогшо байһан, нааданай зохёон байгуулха комиссиин дарга, иигэжэ бэшэһэн байна: “Бүхы буряадуудай дуратай, ехээр хүндэлдэг, мэдэдэг арадай дуунуудай: “Тоонто нютаг” гү, али “Алтаргана” нэрээр нэрлэжэ, һүлдэ болгон дуулажа байбал, һайхан  байгаа гэжэ һанамжаяа оруулааб. Зариман «Улаалзай» гээд нэрлэхээр дурадхал оруулаа һэн. Зүгөөр олон зоной дуугаар “Алтаргана” нэрэ дээрэ тогтоһон байнабди”.

Байгаалиин ямаршье уларилда тэсэбэритэй, бүхэ голтой Алтаргана ургамал... Нэгэ бэлшээриин газарһаа нүгөө газар болотор нүүдэлшэнэй, нэгэ байлдаанһаа нүгөө байлдаан болотор сэрэгшэнэй, түрэл нютагһаа хариин газар болотор бэриин харгы мэтэ утаар татан гүйсэдхэгдэдэг дуун. Яагаад иимэ эрхэ нүхэсэлдэ тоонто нютагһаа, өөрын уг изагуурһаа таһархагүйб? Яагаад эб нэгэдэлээ алдахагүйб? Эндэ нэгэл харюу - суг хамта, нэгэн бодолтойгоор ябабал, “Алтарганын” туг доро түрэл хэлэеэ, соёл урлалаа, түүхэ намтараа улам бүри хүгжөөхэбди, ёһо заншалаа хэзээдэшье алдахагүйбди.

Энэ дэмбэрэлтэ хараа шэглэлэй бодото дээрээ бэелүүлэгдэжэ байһые , Агын Буряадай тойрогой түб тосхондо 2020 оной Буряадай уласхоорондын “Алтаргана” фестиваль угтуулан баригдаһан “Алтаргана” гэжэ дурасхаалта тэмдэг бодото дээрээ гэршэлнэ. Тус ансамблиин гол хуби болохо буряад-монгол арадай хүжэмэй хэрэгсэл – һархайн бодоһон табан морин хуур – дуунай түрүүшын “Алтаргана” мүрысөөндэ зорюулагданхай. Таба тоо - һайндэрэй гол хабаадагшадые: Үбэр Байгалай хизаар, Буряад орон, Эрхүүгэй можо, Монгол орон, Шэнэхээн нютаг –тэмдэглэн харуулна. Морин хуур бүхэн “Сагай хүрдэдэ” нэнгэһэн, зэмсэгүүд хоорондоо уг изагуурай алтан утаһаар холбоотой: үнгэрһэн саг, мүнөөдэрэй саг, ерээдүйн саг гэһэн удхатай юм. Энэ ансамбльда Ехэ нааданай һүлдэ тэмдэг – “Соёмбо” хайраяа хүртөөнэ.

2002 онһоо уласхоорондын хэмжээнэй болоһон һүр жабхаланта һайндэрэй ябаса соо зохёохы болон тамирай мүрысөөнүүд нааданһаа нааданда нэмэгдэжэл байдаг. Зүгөөр тэдэнэй тоодо арадай дуу гүйсэдхэгшэдэй мүрысөөн гол һуурияа бата бэхеэр эзэлэнхэй, энэ мүрысөөн соо “Алтарганын” һүр һүлдэ, буряад арадай оюун сэдьхэл багтанхай гэхэдэ тон зүб. Арадай дуунууд хадаа заншалта хүгжэмэй үндэһэн болоно, мүн буряад зониие монгол хэлэтэ бэшэ арадуудһаа илгаруулдаг ха юм. Эндэһээл уламжалан, тус мүрысөөндэ эмхидхэгшэдэй, шүүгшэдэй бүлэгэй гэшүүдэй, хабаадагшадай зүгһөө онсо анхарал хандуулагдадаг. Арадай дуунай шэдитэ орон соо шэнгэжэ, арадай соёлой бурьялма булагта хүртэхэеэ харагшад холо ойроһоо суглардаг.

Энэ мүрысөөн арадай дуунуудые һэргээхэ, нютаг можонуудай буряадуудай гүйсэдхэлгын маяг дэлгэрүүлхэ, арадай дунда ехээр дэлгэрээгүй дуунуудые болон дуушадые элирүүлхэ, талаан бэлигыень мүлин хүгжөөхэ зорилготой юм.

Эндэ долоо наһатай үхибүүдһээ эхилээд бүри үндэр наһатан болотор дуушад гүйсэдхэхы шадабаряараа урилдадаг заншалтай. Хабаадагша бүхэндэ өөрынгөө можо нютагай гүйсэдхэлгын маягаар дуулаха гэһэн гол эрилтэ табигдадаг. Тиимэһээ түргөөр, утаар татан гүйсэдхэгдэдэг, һүр һүлдэ бадараама дуунууд танхим соо сугларһан буряад-монголшуудай уяртар, сэдьхэлэй доһолтор зэдэлдэг. Арадай дуунай хүгжэм нютаг бүхэнэй байгаалиһаа, ёһо заншалһаа, арадай оюун сэдьхэлһээ дулдыдан зохёогдоһон байдагынь эли. Жэшээнь, зүүн зүгэй буряадууд тэнюун зантай, баруун зүгэйхин – түргэн хүхюун зантай, арадай дуунуудай хүгжэмынь тэрээндэл таарамаар зохёогдодог. Гэхэтэй, ямаршье дуу шагнахадаа, ямар үе саг харуулагданаб, тэрэ үедэ ямар зон, заншал байгааб гэжэ һонирхон шагнахаар байдаг.

Агын Буряадай тойрогто хэр угһаа арадай дуу, тэрээнтэй хамта буряад хэлэ, соёл хүгжөөхэ хэрэгтэ горитой анхарал хандуулагдадаг. “Бүри урдандаа намарай һайхан сагта манай тойрогто можо дуун гэжэ арадай дуу гүйсэдхэгшэдэй дунда тэмсээн болодог байһан юм, - гээд Намжилма Бальжинимаева “Мүнгэн тобшо” сайт соогоо бэшэһэн байна, - Арад зон олоороо суглардаг һэн. Ушарбай нютагта Митэбэй Дулмажаб гэжэ аргагүй гоёор дууладаг суутай дуушан байһан юм. Дуунай аянга гоёор угалзатуулан гаргадаг, нугалбари, хэлбэрииень алдангүй шадамараар гүйсэдхэдэг байһан.  Хойто-Агаһаа Иван Сада гэжэ гоё хоолойтой, сэбэр сэмсэгэр  хүнэй гунигтай дуу дуулаа һаань,  шагнагшад уярдаг, хүхюутэй дуунһаань харагшадай шарай баяраар халижа байдаг һэн гээд тэрэ үеын зон дурсаһан байдаг. Нэгэтэ Мухар Хүндыдэ дуунай мүрысөөндэ эдэ хоёр суута дуушад ана-мана тэмсэһэн ха. Хэнииень эрхим гэжэ шэлэхэнь бэрхэтэй байгаа. Урилдаанай гуримаар дуу андалдана гээшэ ааб даа, нүгөөдынгөө дуулаһан дуу дабтахагүй, арадай дуунуудые ээжэлээд дуулажал байха дүримтэй. Иван Сада дуушан дуулаха дуугаа бултыень гүйсэдхээд, саашань үргэлжэлүүлхэ гэхэдээ, дуу һанажа ядажа байхадань, Митэбэй Дулмажаб дуушан хэдэн дуу гүйсэдхэжэл байгаа һэн ха. Тиин “зай, мүнөөдэр би шамайе одоол диилээб” гэжэ хэлээд, Иван Садын мүрыень тоншоод, толгойгоо хинсагад гүүлээд ябашоо һэн гээд нютагай зон хөөрэлдэдэг байһан юм”.

Буряад зоноор ямар олон арадай дуунууд байгуулагдаһан бэ? Хэдыниинь бусалтагүйгөөр мартагдааб? Эдэ асуудалнуудта харюу үгы. Зүгөөр Үбэр Байгалай хизаараар буряад соёл хүгжөөлгын түбэй мэргэжэлтэд буряад арадай дуунуудай баялиг нэгэшье үгырхэгүй, тэрэнэй түлөө ажал ябуулагдана, саашадаашье үргэлжэлүүлэгдэхэ гээд бата бэхи найдалтай. Тэдэнэр тойрогой хүдөө нютагуудаар ябажа, аха захатанһаа арадай дуунуудые бэшэжэ абадаг, хүгжэлтэ тухайнь һонин баримтануудтай танилсажа, архивтаа оруулдаг. “Ямаршье үйлэ хэрэг болобол, түрэ найр гү, хониной түрэлгэ гү, нэгэ бэлигтэн тэрэ дороо дуунай үгэ зохёохо, тэрээндэнь хүгжэм тааруулагдажа, дуун болодог байһан. Тиимэһээ арадай дуунууд баяр жаргалдашье, уйдхар гашуудалдашье - ходол хажуудамнай байдаг һэн”, - гээд Агын аймагай Сахюурта нютагай 88 наһатай Болотова Сэпэлма абгай хөөрэжэ үгөө һэн.

Агууехэ Эсэгын дайнай дүүрэһээр 75 жэлэй ойн баярай хэмжээндэ “Дайн тухай буряад арадай дуунууд” гэһэн суглуулбари түбэй дэргэдэ хэблэгдэһэн байна. Энэ хэблэл “Дайнда мордолгын дуунууд”, “Дайнай үеын дуунууд”, “Дайнһаа бусалгын дуунууд”, “Захяа дуунууд” гээд бадагуудта хубаагданхай. Гал дүлэтэ Эсэгын дайнай үеын дуунуудые сэдьхэлээ доһолгонгүй шагнахаар бэшэ. Дуун бүхэнэй үгэ юрын лэ аад, шагнагшые бодомжолуулха, сэдьхэлынь хүмэрюулхэ шэдитэй. Жэшээнь, “Эмээл  тохохым бэлдээд  байгаарайгты” гэжэ захяа дуун соо дайнай гал дүлэн сооһоо залуу сэрэгшэн гэртэхиндээ, инаг гансадаа гэртээ бусаха байһанаа мэдүүлжэ, хүлеэн байхыень захина.

Эмээл тохохым бэлдээд байгаарайгты,

Эмниг бороёо барихал байхаб даа.

Эжы абам хүлеэгээд байгаарайгты,

Эрьеэд гэртээ ерэхэл байхаб даа.

Хазаар тохомым бэлдээд байгаарайгты,

Хайсан бороёо барихал байхаб даа.

Ханилһан гансам хүлеэгээд байгаарайгты,

Харижа гэртээ бусахал байхаб даа.

Мүнөө үеын зон уг изагуурайнгаа дуунай соёл үлөөхэ уялгатайбди. Арадай дуун соо – оюун сэдьхэлнай, эхэ байгаалимнай, тоонто нютагнай, түүхэ домогнай.

Ага нютагайхид анха түрүүшынхеэ 1996 ондо Хэнтэйн аймагай Биндэр сомондо үнгэргэгдэһэн “Алтаргана” нааданда хабаадаһан байна. Ородой Холбоото Уласай түрүүшын түлөөлэгшэд - Ага тосхоной Туяна, Доржи Дондоковууд, Батор Пурбуев арадай дуу гүйсэдхэхэ шадабаряа харуулаа. Тиин Доржи Дондоков мүрысөөнэй дипломантын, Туяна Дондокова Батор Пурбуев хоёр лауреадай нэрэ зэргэнүүдтэ хүртөө. Тэрэ сагта дуунай мүрысөөнэй дипломантын нэрэ зэргэ лауреадай зэргэһээ дээдэ тээнь тоологдодог байһан юм. Энэ нааданда ошоһон Агын түлөөлэгшэдые толгойлһон, тэрэ үедэ Агын Буряадай автономито тойрогой захиргаанай соёлой таһагые даагша Рыгзын Цыдендоржиев шүүгшэдэй бүлэгтэ хабаадаһан байна. “Дуушадые шагнаад, үнэхөөрөөл, сэдьхэлээ ехээр ханаһан, урмашаһан байнаб. Хэдэн арбаад жэлэй туршада ондоо гүрэндэ ажаһуужа байһан буряад зон түрэл хэлэеэ, ёһо заншалаа алдаагүй гэжэ омогорхооб. Энэ мүрысөөнэй ашаар Монгол гүрэндэ ажаһуужа байһан буряад зоной досоо буряад арадай нэгэ хубинь болоноб гэһэн омогорхол түрэжэ эхилээ. Хабаадагшадай тоогой урдахи “Алтарганада” ороходоо хэдэн дахин олон болоһондонь мүрысөө эмхидхэгшэд ехэ баяртай байгаа һэн. Тэрэ сагта бидэ дуунай мүрысөөе дэлхэйн бүхы буряадуудай ехэ наадан болохо гэжэ мэдээшьегүй байгаадби”, - гээд Р.Ц. Цыдендоржиев хөөрэһэн байна.

Хабаадагша Доржи Дондоков баһал һонин баримтануудаар хубаалдаһан байна: “Биндэр һомондо бидэниие хүхэ номин үнгэтэй “Алтаргана” туг бариһан тэндэхи нютагайхид соохор морёор дулаанаар угтан абаа һэн. Мүрысөөнэй дүримөөр хабаадагшад хоёр дуу – арадай болон өөрын зохёоһон – гүйсэдхэхэ ёһотой байгаабди. Шадал соогоо бэлдээд лэ ошоо һэмди: тэрэ үедэ мүнгэнэй, хубсаһанайшье талаар хүндэ саг байгаа, хүгжэмшэд хомор, фонограммашье байгаагүй. Бүхы хабаадагшадай гүйсэдхэлгэ талаан бэлигтэй монгол баянист хүгжэмөөр хүтэлэн дахуулаа һэн. “Хэрлэн” гэһэн өөрын зохёоһон дуу гоё һайханаар гүйсэдхэһэн Сухбаатар намда ехээр хадуугдаа бэлэй. Дүн соносхоходонь, бидэ Россиин гурбан дуушад булта шангуудта хүртэжэ, ехэ баярлаа һэмди!”.

Тэрэ гэһэн сагһаа хойшо агынхид “Алтарганада” амжалта түгэс хабаадажа, ялас гэмэ гүйсэдхэлгэнүүдээрээ олоной анхарал татадаг. Хоёр жэлэй нэгэ удаа үнгэргэгдэдэг Буряадай уласхоорондын “Алтаргана” фестивалиин арадай дуу гүйсэдхэгшэдэй мүрысөөндэ хаа хаанагүй ажаһуужа байһан буряадууд нютаг зонойнгоо талаан бэлигыень эрхимээр харуулха зорилготойгоор бэлэдхэлгын ажал эршэмтэйгээр ябуулдаг гэжэ мэдэнэбди. Гол түлэб Агын Буряадай тойрогой ажаһуугшад нэгэ нааданай үнгэргэгдэмсөөр, удаадахи наадандаа бэлэдхэл эхилдэг заншалтай. Аймаг бүхэндэ мүрысөөн үнгэргэгдэжэ, “Алтарганада” хабаадаха түлөөлэгшэд элирүүлэгдэдэг. Тиин мэргэжэлтэ дуушад –Могойтын аймагай Ага-Хангилһаа гарбалтай, Буряад Уласай арадай артист Ешин-Хорло Гомбоин, “Амар сайн” театрай захирал, Агын Буряадай автономито тойрогой соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Оюна Дарижапова, К.И.Базарсадаевай нэрэмжэтэ Агын урлалай һургуулиин багша, Агын Буряадай автономито тойрогой соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Баира Гомбожапова гэгшэд хабаадагшадай дуулаха шадабари улам мүлирүүлэн,  дуушадтай нягта хүдэлдэг юм. Эдэл зоной аша оролдолгоор манай тойрогой дуушад уласхоорондын шүүгшэдэй бүлэгэй гэшүүдэй дээгүүр сэгнэлтэдэ хүртэдэгынь тэмдэглэлтэй.

Агымнай зарим бэлигтэн хэдэн дахин мүрысөөндэ хабаадажа, нэгэтэ бэшэ илаһан байна.  Нэрлэбэл, Дулдаргын аймагай Зүдхэли нютагай Балма Цымпилова 2000, 2008, 2012 онуудай, хүбүүниинь – Саян Цымпилов – 2008, 2012 онуудай, басаганиинь – Саяна Цымпилова 2004 оной “Алтаргана” нааданда шангай һууринуудта гаража, нютаг ороноо суурхуулһан.  

Энэ дууша бүлэ тухай, мүн бүхыдөө Зүдхэлидэ буряад дуунай хүгжэлтэ тухай нютагай эдэбхитэн, Ородой Холбоото уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Намсалма Дамдинцыреноваһаа һонирхон асуухада, иигэжэ харюусаба: «Зүдхэли хадаа эхеэрээ хадатай, Онон мүрэн хүрэтэрөө үргэн талатай, аршаан булагтай, эмтэй домтой “Угсаахайтай”, тоолохо болоо һаа, тоо томшогүй һайхан газарнуудтай нютаг юм. Тала тээшээ нютагтай дуушад хоолой һайтай байдаг гэжэ һанагшаб, дуулажа байһан дуунииньшье һаа уянгатайгаар зэдэлхэ, харин хада уула, ой тайгатай газарай дуушадай тогложо байһан дууниинь огсом, нэгэ ондоотой байдаг. Байгаали болоод, түрэһэн тоонто, дуушан бүхэнэй ажабайдал, амилха агаар дуунай маягта сэхэ нүлөөлдэг. Талата нютагаа дууряажа, уужам сэдьхэлтэй, ханхинуур  хоолойтой зүдхэлиинхид хэр угһаа дууша наадаша юм. Урдандаа 1970-аад онуудай үедэ колхозой конторын газаа нютагайхин сугларжа, автоунаануудай кузов дээрэ һуугаад, гар хажуураар үбһэ сабшахаа воскресниктэ гарагша һэмди. Ошохо, ерэхэдээ үбһэшэд дуугаа хангюурдаха, тиихэдэл арадай дуунуудай гүнзэгы удхатайе, сэдьхэл хүдэлгэмэ уянгатайе мэдэрээ һэм.

Тэрэ сагһаа нютаг дээрэмнай арадайнгаа аман зохёол, ёһо заншал, дуу, хатар һэргээхэ талаар горитой ажал ябуулагдажа эхилээ бэлэй. Үнэндөө, Зүдхэлидэ арадай дуушад тиимэшье олон бэшэ. Тэдээн соо Гэдэбэй Сэрэнжаргал дуулаха талаан бэлигээрээ суурхадаг бэлэй. Энэ эгэшэ Жабай Сэрэнгарма нүхэртэеэ арбаад хүүгэдые үндылгэһэн, тэдэнэйнь нэгэн - Балма Цымпилова (Жапова) хара багаһаа дуу гүйсэдхэхэ абьяастай. Долгорма Норбоевна багшань багахан басагые халан абажа, талаан бэлигыень хүгжөөһэн байха. Мүнөө Цымпилэй Цэдаша Балма хоёрой хүүгэд эхэ эсэгэеэ һажаажа булта дуулаха, хатарха, зүжэгтэшье наадаха шадабаритайнууд. 2000 онһоо эхилээд, Монголой Дашабалбар нютагта «Алтарганын» нааданда Балма мүнгэн медальда хүртөө бэлэй. Тэрэ сагһаа хойшо Балма, мүн хүүгэдынь - Саян, Саяна «Алтарганын» дуунай мүрысөөндэ шангай һууринуудта гараһан. Саяна басаганиинь бүри бага, 2004 ондо 10-аад наһатайдаа Шойбалсанай «Алтарганын» нааданда хүрэл медальда хүртөө һэн, 2014 ондо Дадал сомоной нааданда гоо басагадай мүрысөөндэ алтан медальда хүртөө бэлэй”.  

“Алтаргана” нааданда Ага нютагаа нэгэтэ бэшэ суурхуулһан бэшэ бэлигтэниие нэрлэхэдэ: Ага тосхоной Шадабай Санжидма - 2006, 2008, 2012 онуудай, Могойтын аймагай Хара-Шэбэр нютагай Батоцырен Дамдинжапов – 2004, 2006 онуудай,  Агын аймагай Амидхааша нютагай Арюна Ямпилова 2010, 2012 онуудай наадануудта шангай һууринуудта гараһан юм.

2002 ондо - Оюна Раднажабон (Ага тосхон), Оюна Дарижапова (Ага тосхон), Доржи Дондоков (Ага тосхон), 2006 ондо – Эржена Бадмаева (Агын аймаг), 2008 ондо - Аягма Дамдинова (Агын аймаг),  Рыгжидма Лудупова  (Могойтын аймаг), Бадмацырен Габанов (Могойтын аймаг), 2012 ондо - Туяна Пурбуева (Агын аймаг), Баира Дашидондокова (Ага тосхон),  Зоригто Бортоев (Дулдаргын аймаг), Долгор Болодонова (Ага тосхон), Баярма Дамдинова (Могойтын аймаг),  Галина Доржиева (Ага тосхон), 2014 ондо -  Сэсэгма Намдакова (Могойтын аймаг), Бальжима Сагаева (Могойтын аймаг), Болот Раднаев (тусхай шан, Дулдаргын аймаг), 2016 ондо – Светлана Пурбуева (Агын аймаг),  Бутид Балдоржиева (Могойтын аймаг), 2018 ондо - Энхэма Жигмитова (Могойтын аймаг), Маргарита Жапова (Дулдарга һуурин), Эльвира Задачина (Агын аймаг), Долгор Очирова (Агын аймаг) гэгшэд тус тустаа өөрын наһанай бүлгэмүүд соо илагшадай тоодо ороһон байна.

Шүүгшэдэй бүлэгтэ Агын тойрогһоо 1996 ондо мүнөө Сэбэгэй Гомбожабай нэрэмжэтэ үндэһэтэнэй музейн дарга, Агын Бурядай автономито тойрогой, Буряад Уласай, Шэтын можын ба Усть-Ордагай автономито тойрогой  соёлой габьяата ажалтан Рыгзын Цыдендоржиев, 2012 ондо Базар Ринчиногой нэрэмжэтэ Агын багшанарай колледжын хүгжэмэй таhагай багша, Ородой Холбоото Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Ородой Холбоото Уласай Хүгжэмшэдэй холбооной гэшүүн Батомунко Бальжинимаев, 2010, 2016, 2018  онуудта - К.И.Базарсадаевай нэрэмжэтэ хүүгэдэй уран урлалай һургуулиин багша, Агын Буряадай автономито тойрогой соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Баира Гомбожапова орожо, дуушадые сэгнэһэн юм.

Буряадай уласхоорондын “Алтаргана” наадан арадай дуунай хүгжэлтэдэ горитой нүлөө үзүүлдэгынь дамжаггүй. Зүгөөр буряад арадай дуу гүйсэдхэгшэдэй мүрысөөндэ бэлэдхэлгын урда тээ жэлһээ жэлдэ орёо асуудалнууд гараад лэ байдаг. Нэгэдэхеэр, үни урданай арадай дуунуудые олохонь бэрхэтэй, мэдэхэ зон үсөөн боложол байна. Тиимэһээ урданайнгаа заншал һэргээжэ, арадай дуунуудые андалдалгаар мүрысөөнүүдые үнгэргэбэл, тон зохистой байха һэн. Тиигэбэл, мүнөө үеын зон үндэр наһатандаа хандаха, дуунуудые суглуулха, зүбөөр гүйсэдхэхэ маягтань һураха болоно.  Хоёрдохёор, нютаг бүхэниие абаад харахада, арадай дуу гүйсэдхэгшэд үсөөн, ехын мүрысөөндэ хабаадаха зон олдожо ядадаг. Энээниие усадхахын тула хүүгэдые багаһаань арадай дуунда дурлуулха, һонирхуулха, хүгжэмэй хэшээлнүүдтэнь зааха, талаан бэлигтэй үхибүүдые элирүүлжэ, тэдээнтэй нягта хүдэлхэ хэрэгтэй. Гурбадахяар, арадай дуу гүйсэдхэгшэдые хүгжэмөөр дахуулан хүтэлхэ мэргэжэлтэд дуталдадаг. Тиимэһээ, минии һанахада, арадай дуу гүйсэдхэгшэдые буряад арадай хүгжэмэй зэмсэгүүд дээрэ наадаха хүгжэмшэдтэй зэргэ бэлдэхэ ёһотой. “Алтаргана” фестиваль уласхоорондын хэмжээнэй байһан дээрэһээ, мүрысөөндэ илагшадые урагшань гаргаха арга боломжотой байхаар. Нютаг оронуудай засаг газарнууд ямар нэгэн хүгжэмэй дээдэ һургуулитай хэлсээ баталжа, фестивалиин дүрим соо: “Мүрысөөнэй илагшад шалгалтагүйгөөр хүгжэмэй һургуулида орохо аргатай” гээд тодорхойлогдон бэшэгдэбэл, дуушадта нилээдгүй ехэ “харгы нээгдэхэ” һэн.   

Энэ асуудалнууд шиидхэгдээ һаа, ирагуу һайхан хоолойтой дуушаднай арадай дуунуудай баялигые дээшэнь үргэжэ, субад эрдэни мэтээр ялалзуулан байхал.   “Алтаргана” фестивалиин һүлдэ тэмдэг болохо Агын Буряадай тойрогто мүндэлһэн Шонын дүрсэ - Монгол туургата арадуудые байгуулһан ан арьяатан - түрэл гаралай, соёл болбосоролой харилсаа холбоомнай улам бэхижэжэ, дууша угсаатанаймнай тодоржол байхые үреэнэ ха юм. Саашадаа сэгнэшэгүй баялиг - арадаймнай  дуунууд, тэрээнтэй хамта эхэ хэлэмнай булаг мэтэ бурьялжал байхань болтогой!

Баирма Соктоева.