2020 оной февралиин 29-дэ Ага тосхоной Соелой ордон соо Yбэр Байгалай хизаарай бүгэдэ буряадай «Толон» hониной шангай түлөө һээр шаалгаар V чемпионат үнгэргэгдөө.

Эгээл түрүүн, мүрысөөнэй эхилхын урда тээ Агын дасанай ламанар тайзан дээрэ гаража, «Хий мориной сан» уншаба. Энэ ехэ удха шанартай үйлэ хэрэг болоно. «Аадар бороогой адхарhaн шэнгеэр аршаан адисаа сүршөөгыт! Аза талааниие хододоо асардаг, шэдитэй минии Хии мориие үргэжэ дээшэнь ниидхүүлыт, тэнгэриин оройдо дэгдүүлыт!

i 1

Илалтын тугаа намилзуулжа, Үлзы хэшэг асардаг Хии мориндоо этигэхэдэм, буянтай хамаг хэрэгуудни, сэбэр сагаан мэдэрэлнүүдни, зүрхэнэйм алтан гэрэлни агуу ехэ боложо удвал шэнгеэр haлбараг! Адис санзайн хангал утаагаар Хии морииемни арюудхаад, Сүмбэр уулын орой хүрэтэр үргэжэ дэгдэн ниидхуулыт», гэжэ Эрхим  багшадаа, Гурбан haйхан Эрдэнидээ, Дара эхэнүүдтээ, хамаг сахюусадтаа хандаһан «Хий мориной сан» уншагдаба.

V чемпионадай нээлтын баяр ёhолол хүтэлэн ябуулагшад Үбэр Байгалай хизаараар буряад соел хүгжөөлгын түбэй методистнууд Солбон Жамбалов ба Дулма Мункуева  хэмжээ ябуулгаяа эхилжэ, урда жэлнүүдэй мүрысөөнэй дүнгүүдтэй танилсуулба:

2016 ондо - түрүүшын hуури Үзөөнэй можо эзэлжэ,мүрысөөнэй түүхэдэ ороо. Хоердохи hуурида Ага-Хангилай, харин гурбадахи hуурида – Ага тосхоной можонууд гараhан байна. Хубиин мүрысөөндэ «Абарга hээршэн» гэhэн нэрэ зэргэдэ Ага – Хангилай Болот Будуев хүртэhэн байна, хоердохи hуурида – Узөөнэй Бато Дашинимаев, гурдахаи hуурида – Ага тосхоной Рыгзын Лубсанов гараhан байна.

2017 ондо - түрүүшын hуури Догойн 2-хи можо эзэлжэ, нютагайхидаа баясуулаа. Хоердохи hуурида – Сагаан уулын можо, харин гурбадахи hуурида Шулуутайн можо гараа hэн. Хубиин мүрысөөндэ – «Абарга hээршэн» гэһэн нэрэ зэргэ Догойн Баяр Жаргалов эзэлээ , хоердохи hуурида – Сагаан уулын Юмдылык Жигмитжамсоев, гурбадахи hуурида – Амидхаашиин Константин Подойницын гараhан байна.

 2018 ондо – түрүүшын hуури Ага-Хангилай 2-хи можо эзэлжэ олоной магтаалда хүртөө, хоердохи һуурида – Догой 3-хи можо, гурбадахи hуурида – Ага-Хангилай 3-хи можо гараа hэн. Хубиин мүрысөөндэ – «Абарга hээршэн» гэжэ нэрэ зэргэдэ Узоон нютагай дунда hургуулиин hурагша Александр Дашинимаев хүртэжэ, харагшадые ехэтэ гайхуулаа, баясуулаа бэлэй. Хоердохи hуури Догой нютагай Бато Тагаров, харин гурбадахи hуури Ага-Хангилай Баир Намдаков гэгшэ эзэлhэн байна.

 2019 ондо – түрүүшын һуурида – Дулдаргын аймагай Үзөөн нютагай “Хабсагай» можо, хоердохи һуурида - Могойтын аймагай Догой нютагай  “Домог-2” можо, гурбадахи һуурида - Могойтын аймагай Ага-Хангил нютагай “Илалта” можо хүртөө бэлэй. Хубиин мүрысөөндэ – «Абарга hээршэн» гэжэ нэрэ зэргэдэ Үзөөн нютагай хальбан омогой Александр Дашинимаев дахяад илажа, дүрэтэ мэргэн һээршэн байһанаа гэршэлбэ. Хоердохи һуурида – Догой нютагай сагаангууд омогой Баир Жаргалов , гурбадахи һуурида – Табтаанай нютагай багтар хуасай омогой Тимур Дондоков гэгшэд шанга тулалдаанда  илгаржа гараһан байна.

Заншалта болоһон энэ мүрысөөн мүнөө жэл Үбэр Байгалай хизаарай чемпионат гэһэн зэргэдэ түрүүшынхеэ үнгэргэгдэбэ. Тус мүрысөөнэй  илагшадта тамирай талаар нэрэ зэргэтэй болохо хэрэгтэ ехэхэн нүлөө үгэхэ байна.

Һээр шаалгын энэ мүрысөөнэй эхиндэ арадай еһо заншал тухай хэһэг харуулжа, хабаадагшадые, харагшадые һонирхуулдаг . Үбэр Байгалай хизаараар буряад соел хүгжөөлгын түбэй методист Долгорма Долгоржаповагай хүтэлбэри доро ташуурай удха шанар зураглаhан зүжэглэмэл хэhэг ажалай ветеран, уран гартан, бодонгууд омогой Баир Батодоржиевич Баясхаланов, Амидхаашын дунда һургуулиин 5 –дахи ангиин һурагша,  долоод шарайд омогой Цырен-Доржи Долгоржапов болон “Түмэн жаргалан” гэһэн арадай аман зохеолой бүлгэмэй гэшүүд дурадхаба. 

Yбэр Байгалай хизаарай засаг газарай түрүүлэгшын орлогшын, Агын Буряадай тойрогой захиргаанай хүтэлбэрилэгшын уялга дүүргэгшэ Буянто Балданжапович Батомункуев, бүгэдэ буряадай «Толон» hониной ахамад редактор Цыцык Тумуровна Тумурова болон мүрысөөнэй ахамад шүүгшэ Батор Дабаевич Жапов тайзан дээрэ уригдажа, амаршалгын һайхан үгэнүүдээр арад зондоо хандажа, һээр шаагшадта аза талаан хүсэбэ.

      Агын Буряадай тойрогой hүлдэ  – Гимн  Агын соелой байшанай мэргэжэлтэд шадамар бэрхээр гүйсэдхэжэ, олоной зүрхэ хүдэлгэбэ.

  2019 оной дүнгүүдээр “ Үбэр Байгалай хизаарай Эрхим һээршэн” гэһэн нэрэ зэргэдэ Ага-Хангил нютагай  Бодонгууд омогой Мягмаржаб Дашижигмитов хүртэһыень соносое. Мүнөө Мягмаржаб сэрэгэй алба хаажа байһан ушараарынь, тайзан дээрэ абань Валерий Дашижигмитов уригдаа һэн.

Олон тоото мүрысөөнүүдэй олон удаа абарга, хальбан омогой Баясхалан Цыриторов  Агын Бурадай тойрогой хүтэлбэрилэгшэдэ  хандажа, тамиршадай зүгhөө зүбшөөл hурана: “ Хамсыгаа шамажа, хормойгоо һэхэжэ,  бүгэдэ буряадай «Толон» һониной шангай түлөө тэмсэхэ мүрысөө эхилхыемнай зүбшөөгыт !” Энэ дууряаень Буянто Батомункуев хүндэтэйгөөр хүлеэжэ абаад, зүбшөөл үгэжэ, мүрысөөн эхилбэ.

Согто-Хангил нютагай мэдээжэ уран бэшээшэ Светлана Махабадаровагай хэлэһэн үгэнүүдээр:

Дүрэтэ мэргэн шандааhаяа

Дүрэлхэг бэрхэ эршэеэ,

Шадалтай шанга нюргаяа

Шангаар адхан забдажа,

hээрэй узуурhаа адхажа,

hүбэлгэн бэрхээр онолжо,

мантан нюдаргаараа шаажа

                    малайнгаа хэшэг зорюулба!         

    Yбэр Байгалай хизаарай бүгэдэ буряадай «Толон» газетын шангай түлөө үнгэргэгдэһэн һээр шаалгаар V чемпионадта  Ушарбай, Догой, Хара-Шэбэр, Үзөөн, Урда-Ага, Хойто-Ага, Ага-Хангил , Сахюурта, Зугаалай, Сагаан-Шулуутай, Ага тосхон, Урта, Зүдхэли, Сагаан-Уула, Шандали, Амидхааша, Забайкальск хото, Согто-Хангил, Хүнхэр, Табтаанай, Үбэр Аргали нютагуудһаа, мүн  Ононой аймагһаа дүн хамта 44 можонууд, 220 һээршэд хабаадаба. Зарим нютагуудһаа хэдэн можо гараһан байна.

Мүрысөөнэй эсэстэ найман финалистнууд үлэбэ:

  1. Хуасай омогой Амгалан Ямадаев (Зугаалай) - Могойтын 3-дахи дунда һургуулиин һурагша;
  2. Хүбдүүд омогой Аюр Базаржапов (Хойто-Агын) - МЧС-эй албанда ажалладаг;
  3. Борюуха хүбдүүд омогой Рыгзын Дарижапов (Догой) - Могойтын аймагай захиргаанай соёлой ба тамирай таһагые даагша;
  4. Бодонгууд омогой Тамир Базаров (Амидхааша) - Амидхаашын дунда һургуулин һурагша;
  5. Борюуха хүбдүүд омогой Цыренжаб Дарижапов (Догой) – барилдаанай һоригшо;
  6. Байтай хүбдүүд омогой Алдар Чирнинов (Шулуутай) – олзын хэрэг эрхилэгшэ,
  7. Сартуул угай Юрий Селезнёв (Хара-Шэбэр) – Шэтэдэ полициин хүдэлмэрилэгшэ;
  8. Хуасай омогой Вандан Раднаев (Хүнхэр) – һургуулиин һурагша.

Шанга тэмсэлэй эсэстэ хоёр һээршэд үлэбэ: Догой нютагай аха дүү Цыренжаб ба Рыгзын Дарижаповууд. Илагша элиржэ, Цыренжаб ахань «Толоной» шангай мүрысөөнэй абарга болоо. Гурбадахи һуурида Юрий Селезнёв гараа, Амгалан Ямадаев (Зугаалай), Тамир Базаров (Амидхааша) 4-5-дахи һууринуудые хубаагаа.

Можонуудай хоорондо Ушарбайн 2-дохи можо нэгэдэхи һуурида гаража, кубогта хүртөө. Ушарбайн һээршэд түрүүшынхеэ мүрысөөндэ хабаадажа, илагшад боложо, олониие гайхуулаа. Удаадахи һууринуудта Хара-Шэбэрэй, Догойн можонууд гараа. Тусхай шангуудта хүртэһэн тамиршадые нэрлэбэл, «Эгээл наһатай хабаадагша» - 1959 оной уляад омогой  Баяр Юндунов (Урта, «Онон» можо), «Эгээл залуу хабаадагша» - 2009 оной баатаржаан харгана омогой Александр Гармаев (Хара-Шэбэр).

Арадайнгаа еһо заншал, соел, тамир дэлгэрүүлхэ гэһэн зорилготой энэ мүрысөөн буряад хэлэеэ шудалха, хубсаһа хунараа һэргээхэ , гурим журам сахиха хэрэгтэ ехэхэн нүлөө оруулна.

 Һээр шаалга – шанга шандааһатанай хүсэ шадалаа, дүрэеэ буляалдаһан элинсэгэймнай наадан мүнөө үедэ зоной һонирхол татажа, илангаяа залуу үетэн соо дэлгэржэ байһаниинь һайшаалтай. 

Д.Долгоржапова.