Элитэ эрдэмтэн, уран зохеолшо, багша Базар Барадинай түрэһөөр 140 жэлэй ойдо зорюулагдаһан «Буряад хэлэн: түүхэ ба хүгжэлтэ» гэһэн эрдэм шэнжэлэлгын конференциин 2-хи секци
Цырендулма Батомункина
Базар Барадинай түрэлхидэй дурсалгануудhаа
Манай Ага нютагһаа урган гараһан, гүрэн түрыншье болон олониитыншье ажалнуудые урагшань жүдхэн ябуулагша, профессор, түрэл һайхан нютагтаа туйлай ехэ туһатай хэрэгүүдые бүтөөгшэ, олон уран зохеолнуудые бэшэжэ, тэдэнээ арад зонойнгоо эрдэм бэлигэй жасада сэгнэшэгүй ехэ баялиг болгон үлөөһэн эрдэмтэн Базар Барадин хадаа ганса манай гүрэн дотор бэшэ, харин бүхы дэлхэй дээрэ суурхаһан нэрэтэй солотой хүн – гэжэ маанадай хабаадажа байһан конференциин пленарна суглаанда ехэ дэлгэрэнгыгээр хэлэгдээ.
Базар Барадин Агын дүрбэн класстай приходско һургуулида, Шэтын гурбан класстай училищидэ, Санкт-Петербургын унивеситедтэ һураһан юм. Баруун Европын хэдэн гүрэнүүдээр болон Монголой, Хитадай ба Түгэдэй дасан хиидүүдээр аяншалжа, буддын шажанай ном сударнуудтай танилсаһан, тэдэниие шудалһан намтартай. Тиихэ зуураа тэндэхи арад зоной ажабайдалтай, еһо заншалнуудтай танилсаһан хүн юм гэжэ эрдэм шэнжэлэлгын номууд соо бэшээтэй байдаг. Түбэдэй дасан, хиидүүдээр болон Тангадай Лавран дасанай ажабайдал, ажамидарал байhан соонь замайнгаа дэбтэртэ бэшэжэ, тон тодоор харуулhанайнгаа түлөө Ородой географическа обществын зүгhөө Базар Барадиевич Барадин Н.М.Пржевальскиин нэрэмжэтэ шангаар болон “Лхаса хүрэтэр hаргама ехэ амжалтатай аяншалhанай түлөө” гэhэн алтан медаляар шагнагдаhан байна.
Энээхэн мэдээсэлээ “Базар Барадинай аша басаганай дурсалгануудhаа” гэжэ гаршаглахадаа, бии тэрэнэй түрэлэй hабагшатай байhан тула өөрөө Мадюу (Пагма) абгайhаа болон Баира абгайhаа шагнаhан, дуулаhан юумэн тухайгаа хөөрэхэ хүсэлтэйб. Ага нютагhаамнай урган гараhан элитэ эртэмтэн Гомбожаб Цыбиковай дүү басаган Мадюу абгаймнай, Базар Барадинай Аюр хүбүүнэйнь hамган байhан юм. Залуухан гэр бүлэ Баира басагатайхан болоод, жаргал дүүрэн ажаhуужа байтараа, гэрэй эзэн, багахан басаганай хайрата һанагдаха эсэгэнь наhа бараhан байгаа. Тиигэжэ үншэрэн үлэшэhэн Мадюу абгаймнай жаахан Баиратаяа хадамуудайнгаа дэргэдэ байдаг болоо hэн. Тиигэжэ Барадинтанай аша басаганиинь хүгшэн аба, хүгшэн эжытэеэ 1937 он хүрэтэр байгаа. Тэрэ үедэ Баира басагахан хэды бага балшархан байбашье, hүбэлгэн, хурсахан ухаандаа олохон юумэ хадуун абажа, тэрэнээ бүхы наhан соогоо мартангүй, зосоогоо hанан-hанан ябадаг байгаа.
“Хадам абамни түбшэн даруу, дээгүүр зиндаатай хүмби гэжэ нэгэшье бардамлажа байдаггүй, хүн бүхэндэ адли тэгшэ хандадаг байhан. Хадам эжимни одоол еhоороо буряад эхэнэрэй тон hайхан абари зантай, буряадайнгаа еhо заншалда түшэглэн маанадтаа забаринуудые хэлэжэ байдаг hэн. Хоер талынгаа түрэл түрэл түтимүүдтэй тон халуун харилсаа холбоотой, бэе бэеhээ холо саагуур байгаашье hаа, арга боломжын болоходонь ходо уулзадаг заншалтай, үгы гэбэл бэе бэедээ бэшэг бэшэжэ амар мэндэеэ мэдэлсэжэ байдаг байгаа” – гэжэ Мадюу абгай уни сагайнгаа юумэ зүрхэ сэдьхэлээ хүдэлгэн, уяран байжа намда хөөрөө hэн. Нэгэ хэдыхэн болоод, аминайнгаа жэгдэрэн бараг болоходо: “Тиимэhээ бишье тэрэ хани халуун харилсаанай заншалынь даган абажа, түрэлхидтэеэшье, нүхэд басагадтаяашье бэшэг бэшэлсэжэ байдагби” – гэжэ тэрэ нэмэжэ хэлээ бэлэй.
“Улаан-Удэдэ байхадамнай хадам абымнай нүхэдынь, суг хамта Буряадай национальна комитедтэ ажал ябуулдаг Гомбожаб Цыбиков, Цыбен Жамсарано, Чойжилхама Базарон, Михаил Богданов, Цокто Бадмажапов болон бусад манайда ерэдэг hэн. Эжымнай бултыень налгай зохидоор угтан абажа, хүндэлөөд, сайлуулаад, удэшэдэг hэн” – гэжэ Мадюу абгай дурсалгаяа үргэлжэлүүлээ һэн.
Мадюу абгай урданай саарһа дансануудаа, бэшэгүүдээ хадагалдаг аба эжынгээ бэлэг үгэһэн ундэрхэн үхэгөө уудалжа, ехэл наринаар хадагалжа байһан дүтөөр һанагдаха түрэл зонойнгоо дүрэ зурагуудые, унинэй хадагалаанда байһан бэшэгүүдые, газетэнүүдые гаргажа, һанаагаа алдан фотографи болон саарһа бүхэниие наһан соогоо нилээд ехэхэн ажал хэһэн гараараа эльбэжэ, тэрэ холын уни сагайнгаа дүтэ зонуудтаяа уулзаһандал болоо бэлэй.
Тэрэ саарһануудай нэгэн соо иигэжэ бэшэгдэһэн байба. 1908 онһоо хойшо Базар Барадиевич Санкт-Петербургын университедтэ монгол хэлэ бэшэг зааһан, профессор нэрэ зэргэтэй байһан, харин 1917 ондо нютагайнь зон тэрээндэ хандажа, нютагаа бусахыень дурадхаһан байна. Тиин тэрэ багшалжа байһан дээдэ һургуулидаа хэды ехэ амжалтатай хүдэлжэ байһаншье һаа, урилгыень тогтоон абажа, нютагаа бусаа һэн.
Тэрэ үедэ Ага нютагһаа гараһан эрдэмтэй зон яһала олон байгаа. Тэдэ эрдэмтэд нютагтаа сугларжа, Октябриин революциин ашаар бага арадуудта олгогдоһон эрхэ сүлоо гээшые дэлгэрүүлхэ гэжэ шиидээд, нэн түрүүн Агада багшанарай мэргэжэлээ дээшэлүүлхэ гэһэн хоер һарын курс нээжэ, буряад нютагуудаар багшалжа байһан бүхы багшанарые мэргэжэлээ дээшэлүүлхыень уриһан байгаа. Тэрэнэй хажуугаар 1917 ондо Базар Барадин, Чойжилхама Базарон, Дондок Намжилон болон Лодон Линховоин гэгшэд Агын арадай театр байгуулһан намтартай. Тиигэжэ багшанарай түрүүшын курсын дүүрэхэдэ, Агада ехэ найр наадан боложо, Д.А.Абашеевай «Үхэл», Чойжилхама Базароной «Хаарташан” гэһэн зүжэгүүдые табижа, хүн зониие һонирхуулһан байгаа.
«Хадам абамни, тэрэнэй нүхэдыньшье хэжэ байһан ажалдаа хам оролсон, эрдэм мэдэсэеэ, хүсэ шадалаа элсүүлжэ, бухы арад зонойнгаа түлөө оролдодог, шармайдаг байһан. 1917 оной апрелиин 23-25-да Шэтэ хотодо болоhон бүгэдэ буряадай нэгэдэхи съездэдэ тэдэ бултадаа хабаадажа, съездэдэ баталан абтаhан шиидхэбэреэр Буряадай национальна комитедэй гэшүүдээр, харин тэдэнэй нэгэн Элбэг-Доржо Ринчино гэгшэ комитедэй түрүүлэгшээр hунгагдаhан байгаа, һүүлээрынь нэгэ хэды саг соо энэ тушаалда абамнайшье хүдэлһэн юм.
Буряад зоной саашанхи ажабайдал яажа һайжаруулха еһотойб гэжэ сугларһан зонтой тэрэ съездэ дээрэ хөөрэлдэһэн байгаа. Һүүлдэнь Барадинайдааш суглархадаа үнөөхил ажал тухайгаа, яажа арад зоноо эрдэм номдо hургахамнайб, хэлэ, бэшэг заахамнай гээшэб, хаанаhаа мүнгэн зөөри оложо типографиин хэрэгсэлнүүдые абажа, hуралсалай номуудые гаргаха арга боломжо олохомнай гээшэб гэжэ ехэ халуун хөөрэлдөөнүүдые хэдэг байгаа. Энээн тухай Гомбожаб ахайhаа нэгэтэ бэшэ дуулаа һэм» – гэжэ Мадюу абгай хөөрөө һэн.
Суглаа хуралнуудташье, юрэ ажабайдалдаашье хэлсэhэн, түсэблэhэн юумэеэ тэдэ заабол бэелүүлхэ гэжэ оролдодог, нютаг нютагуудаар ябажа нэбтэрүүлгын ажал эмхидхэдэг байгаа. Энэл бүлэг эрдэмтэд Буряадай эрдэмтэдэй комитедтэ (Буручкомдо) орожо, гэгээрэлэй талаар асари ехэ ажал ябуулhан юм гэжэ Буряадай Республикын архивта нягта хадагалаанда байдаг саарhа дансануудта бэшээтэй байдаг. Энэ эмхиин түрүүлэгшэ байhан Базар Барадиевич Барадин 1922 оной зунай эхин hарада Буряад-Монголой АССР-эй байгуулагдахада, республикын Наркомпросой хүтэлбэрилэгшээр (Наркомоор)томилогдоhон юм. Энэ тушаалда хүдэлхэ соогоо амарха забдагүй нилээдгүй ехэхэн ажал хэһэн байна.
Тэрэ холын уе сагта зүүн буряадууд гэгдэдэг агынхид анхан сагһаа хойшо хууша монгол бэшэгтэй, урданай номуудтай байһан. Тиигэбэшье хүн зониие хуушан монгол бэшэгтэ һургаха талаар методическа дүрим заабаринууд гээшэ үгы шахуу байга. Тиимэһээ Буряадай эрдэмэй комитедэй гэшүүд (тэрэ сагта энэ эмхи зургаанай түрүүлэгшэнь Базар Барадин байhан) хүтэлбэрилэгшэтэеэ суг хамта үхибуудэй hургуулидаа үзэхэ номуудые, багшанарай ажалдаа хэрэгсээхэ методическа заабаринуудые хэблэн гаргаһан байна.
Буряад хэлэ, бэшэгые шэнжэлхэ, саашань хүгжөөхэ талаар Базар Барадин ехэ ажал ябуулһан хүн юм. Институдэй дэргэдэ хэлэ, бэшэг, үндэһэн түүхэ, этнографи, уран зохеол, уран урлаг шэнжэлхэ таһагуудһаа гадна, уран һайханай секци гээшые тэрэ эмхидхэһэн байна. Буручкомой дэргэдэхи уранһайханай секциин ажалшад бүхы буряад нютагуудаар ябажа, арадай аман зохеол, гар бэшэлгын зүжэгүүдые, уран зохеол суглуулжа, тэдэнэй дундаһаа тон шухала юумэн гэжэ заримыень шэлэжэ, хэблэлдэ бэлдээд, гаргадаг байгаа. Уран зохеол бэшэжэ шадаха бэлигтэй залуушуулые анхаралдаа абажа, зүб харгы руунь шэглүүлдэг, бэшэһэн юумэнүүдынь хэблүүлдэг байһан. Өөрөөшье хууша монгол бэшэгһээ шэнэ үзэг бэшэгтэ оруулха хэрэгтэ тон ехэ үүргэ дүүргэһэн, заабари, һургаалһаа эхилээд, грамматика хүрэтэр тэрэ бэшэжэ гаргаһан байна.
1923 онһоо 1929 он хүрэтэр Базар Барадиевич Барадин Буряадай соелой институдэй директорой орлогшоор, 1935 он болото Буряад-Монголой багшанарай институдтэ монгол хэлэ, бэшэгэй багшаар хүдэлһэн байна. Эгээл энэ үедэ гурэн түрэ соомнай, Буряад орондомнайшье байра байдал худхаржа, буряадаймнай энэрхы һайхан һанал бодол хосоржо, уймөөн, хуймаан боложо эхилээд байгаа. Иимэ сагай тохеолдоод байхада, Базар Барадин Ленинград эльгээгдэжэ, СССР-эй Эрдэмэй Академиин зүүн зүүгэй түүхэ шэнжэлдэг Институдтэ хүдэлөө, удаань түүхэ, философи болон лингвистикын Институдтэ монгол хэлэ заагаа.
1937 ондо Базар Барадин «панмонголист», «буржуазна националист», «арадай дайсан» гүүлэжэ, тушаалгаһан байна. Нэгэтэ һүни, гэрэйнь уудэ хэд бэ даа шангаар тоншожо ороод, нэрэ обогынь һураад, нэгэ саарһа харуулаад, арай хубсажа урдеод байхадань, абаад гарашоо һэн. Гараха дээрээ хүгшэн абань «Һанаагаа бү зобооройгты, удангүй бусажашье болохоб» гэһэн байгаа. Иигэжэ тэдэ һайнаар хөөрэлдэншьегүй, дуугархашье, амилхашье аргагүй болошоод байһан Хандама һамганиинь жаахан аша басаган Баиратаяа һүниин тэгэн дунда хоюулханаа бархиралдаһаар үлэшөө һэн.
«Гэнтэ маанадай мэдээ орожо сонхоор харахадамнай, ута хара хубсаһатай зон абымнай пүнхэгэр хара машинада һуулгаад ябашоо һэн” – гэжэ Баира Аюровна хөөрөө һэн. Иигэжэ наhанайнгаа нүхэртэй ба үбгэ эсэгэтэеэ хахасан үлэhэн хоер «энээхэн нарата дэлхэйдэ бэшэ уулзахагүйбди, наһанай утахан харгыда бэшэ ушархагүйбди» гэжэ мэдэрэншьегүй үлэшөө бэлэй. Тэрээхэн уйдхарта саг тухай Баира абгай һанахадаа, «хайрата һанаха абамни түби дэлхэй дээрэ үшөө олон жэлдэ хажуудамни байгаа һаа, тархишье, ами наһанаймни түшэг тулгам болохол һэн даа» гэжэ хэлэгшэ Һэн. Тиигэжэ шаналан гэмшэһээр Баира абгаймнайшье ябашоо даа.
Харин мүнөө арад зон соогоо ехэ суутай эрдэмтэн байһан үбгэ эсэгынгээ, Аюр абынгаа уг удамай һабагшыень энээхэн алтан дэлхэй дээрэ дамжуулжа ябаһан хэд байнаб гэхэдэ, Баира Аюровнагай хүүгэд Цыпылов Валератан, Володитон, Вера басаганиинь Цыбендоржиев Владимир нүхэртэеэ, тиихэдэ тэдэнэй аша зээнэрынь болоно. Тэдэмнай аба, эжынгээ захиһан нангин һургаалыень, захяа заабаринуудыень өөһэдынгөө наһанай заршам болгонхой, ажабайдалдаа арюуханаар сахижа ябадаг юм.
Элитэ эрдэмтэн Базар Барадин элинсэн эсэгынгээ эбсэшэгүй эрмэлзэл, хүсэл зориг, оролдолго, абьяас, бэлиг гээшые бэедээ залган абажа, ажал хэрэгүүдтээ хэрэглэн, ургажа ябаа доодо үетэндөө заажа байдаг тэдэ заншалтай юм. Хотондоо ороһон хүрьгэд бэреэдээ Мадюу абгайдал адли hайханаар угтан абажа, уг гарбалайнгаа бүдүүхэн модоной эшые үргэдхэжэ олон болгожол байдаг юм. Угаа уһанда хаянгүй, буряад арадайнгаа еһо заншалаа сахижа, саашадаа Ага, Могойто, Ага-Хангилда ажаһуужа байһан олон түрэл гаралнуудтаяа харилсажа, ехэ эрдэмтэн элинсэг эсэгынгээ нэрыень бүри дээшэнь үргэжэ ябахань болтогой.